Лилиәлек

Лилиәлек, йәки Красодне́в[3] (лат. Hemerocállis) — Асфоделлылар (Asphodelaceae) ғаиләһенең Лилиәлек үҫемлектәр ярым ғаиләһенә ҡараған заты.

Атамаһы

Hemerocallis затының атамаһының килеп сығышы — грек. ἡμέρα — «көн, тәүлек» һәм καλός  — «матур» һүҙҙәренән алынған, был күпселек сәскә төрҙәренең ҡыҫҡа ваҡытлы сәскә атыуына бәйле: һәр сәскә ғәҙәттә бер көн сәскә ата.

Таралыуы

Зат төрҙәре Алыҫ Көнсығышта: Ҡытайҙа, Кореяла, Японияла, Рәсәй Алыҫ Көнсығышының көньяҡ райондарында, шулай уҡ Көнсығыш Себерҙең көньяҡ райондарынан көнбайышта Обь йылғаһының үрге ағымына тиклем таралған .

Бөтә ерҙә лә мәҙәниәттә.

Биологик тасуирламаһы

Күп йыллыҡ үләнле тамырһабаҡлы үҫемлектәр. Мәңге йәшел күренешле — Hemerocallis aurantiaca.

Тамырҙары бау һымаҡ, йыш ҡына итле, ҡалын, ҡайһы берҙә ер аҫты үрендеһен барлыҡҡа килтерә.

Япраҡтары ике рәтле, киң һыҙыҡлы, бөтөн ситле, тура йәки дуға һымаҡ бөгөлгән.

Сәскәләре эре, башлыса һары, ҡыҙғылт һары, алһыу, ҡыҙғылт көрән, йышыраҡ воронка һымаҡ, ҙур булмаған көпшәле алты бүлемле, сәскәлеге 2-10-арләп йәйенке итеп йыйылған. Бер үк ваҡытта 1-3 сәскә асыла. Сәскә атыу ваҡыты — 1-2 көн. Ҡайһы бер төрҙәре төндә сәскә ата. Өлкән үҫемлектең дөйөм сәскә атыу ваҡыты —яҡынса 25 көн.

Сәскәлектәре япраҡлы, бейеклеге 100 см тиклем, ғәҙәттә япраҡтарҙан юғары күтәрелә. Декоратив сәскәселектә төрҙәрҙе һәм гибридтарҙы сәскәлек оҙонлоғо буйынса шартлы төркөмдәргә бүлеү ҡабул ителгән: 30 см-ға тиклем —тәпәш, 30-60 см —уртаса, ярым бейек 60-90 см — ярым бейек һәм 90 см-ҙан ашыу —бейек.

Емеше — бер нисә ялтыр ҡара орлоҡло өс ҡырлы ҡумта.

Төрҙәре һәм тәбиғи гибридтары

Һары лилиәлек (А) һәм Көрән-һары лилиәлек (B). О. В. Томе, «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885 китабынан ботаник иллюстрация

The Plant List мәғлүмәт базаһы мәғлүмәттәре буйынса, зат үҙ эсенә 20 төрҙө ала:

• Hemerocallis citrina Baroni — Лимон-һары лилиәлек
• Hemerocallis darrowiana S.Y.Hu
• Hemerocallis dumortieri E.Morren — Дюмортье лилиәлеге
• Hemerocallis esculenta Koidz.
• Hemerocallis × exilis Satake
• Hemerocallis × fallaxlittoralis Konta & S.Matsumoto
• Hemerocallis forrestii Diels — Лилейник Форреста
• Hemerocallis fulva (L.) L. — Лилейник буро-жёлтый
• Hemerocallis hakuunensis Nakai
• Hemerocallis hongdoensis M.G.Chung & S.S.Kang
• Hemerocallis lilioasphodelus L. — Лилейник жёлтый
• Hemerocallis littorea Makino
• Hemerocallis middendorffii Trautv. & C.A.Mey. — Лилейник Миддендорфа
• Hemerocallis minor Mill. — Лилейник малый
• Hemerocallis multiflora Stout
• Hemerocallis nana W.W.Sm. & Forrest — Лилейник карликовый
• Hemerocallis plicata Stapf — Лилейник складчатый
• Hemerocallis taeanensis S.S.Kang & M.G.Chung
• Hemerocallis thunbergii Barr — Лилейник Тунберга
• Hemerocallis yezoensis H.Hara — Лилейник иезский

Ҡулланылыуы

Декоратив сәскәселектә лилиәлектәр миксбордерҙарҙа. берәмек һәм төркөмләп ултыртыла. Заманса тетраплоидлы лилиәлек сорттары баҡсала иң эффектлыһы. Уларҙың ҡыуаҡтары тиҙ үҫә, ҙурыраҡ сәскәләр бирә һәм япраҡтарҙың төҫө менән айырылып тора.

Азия илдәрендә, Ҡытайҙа, Кореяла, Японияла, Вьетнамда, Филиппинда, яңы һәм киптерелгән төйөндәр һәм бер нисә төр лилиәлек сәскәләре йола буйынса бешерелгән һәм быҡтырылған килеш ҡулланыла. Һиндостанда сәскәләрҙән тыш, сей һәм бешерелгән йәш япраҡтар һәм лилиәлектәрҙең һуғанбаштары (клубни) ашала. Үҫемлек халыҡ медицинаһында ҡулланыла.

Мәҙәниәттә

Мәҙәниәттә һығылмалы. Яҡшы яҡтыртылған урында ғына күп һәм мул сәскә атһа ла, күләгәлә лә, ярым күләгәлә лә үҫә ала. Күп кенә гибрид сорттарҙа сәскә тулыһынса ҡояш аҫтында ғына асыла.

Тура ҡояш нурҙары үҫемлектәрҙе көнөнә алты сәғәт яҡтыртырға тейеш. Тупраҡ 30 см тәрәнлеккә эшкәртелергә тейеш. Иң яҡшыһы яҙғы ултыртыу булһа ла, йәйгеһен августтан да һуңға ҡалмайынса күсереп ултыртырға мөмкин. Үҫемлектәр араһындағы ара — 40-60 см.

Вегетацияһы, ыңғай төнгө температура билдәләнгәндән алып, иртә башлана. Рәсәй урта һыҙаты йәйе шарттарында лилиәлектәр үҫеүен тулыһынса тамамлап өлгөрмәй, һәм япраҡтарын ҡырау юҡҡа сығара. Ҡышҡы тынлыҡ осоро ҡыҫҡа, 1,5-2 ай. Хәүефле игенселек зонаһында коллекция өсөн сорттар һайлағанда ҡышҡа сыҙамлы һәм иртә-уртаса сәскә атыу ваҡыты булған сорттарҙы ғына ҡулланыу яҡшы. Орлоҡ ярҙамында һәм вегетатив рәүештә үрсей. Ҡыуаҡтарҙы бүлеү яҙ көнө башҡарыла.

Селекцияһы

'Little Wart' лилиәлеге

'Apricot' беренсе гибрид лилиәлеген 1893 йылда Джордж Йельд (D. Yeld) ике ҡырағай төрҙө— һары һәм ҡыҙылды ҡауыштырыу юлы менән  булдырған.

'Crimson Pirate' беренсе спайдеры 1951 йылда АҠШ-та барлыҡҡа килтерелгән.

1975 йыл донъяла ун биш меңдән ашыу лилиәлек гибриды иҫәпләнә.

2004 йыл улар 40 меңдән ашыу теркәлгән. Сығарылған сорттарҙы Америка Лилиәлек Йәмғиәте — AHS теркәй. Төрлө төҫтәрҙән тыш, хәҙерге заман лилиәлектәре сорттарының ҡыҙыҡлы геометрик һүрәттәре, япраҡ ситтәрендә рюштары һәм тештәре булыуы мөмкин; махровый сорттары бар.

Оҙонлоғо киңлегенә 4:1 йәки унан да күберәк нисбәтле япраҡлы гибридтар төркөмө спайдерҙар (ингл. spider) тип атала. Тотороҡло сәскәлекле сорттары: 'Velvet Ribbons', 'Pink Rain Dancer', 'Firebird Suite', 'Mint Octopus', 'Wildwookie', 'Unidentified Flying Object', 'Rolling Raven', 'Scarecrow', 'Screamcicle', 'Spider Fingers'.

Ҡайһы бер сорттары

• 'Baby Red Eyes'
• 'Bonanza'
• 'Catherine Woodbery'
• 'Hyperion'
• 'Fireborn'
• 'Front Runner'
• 'Ribbonette'

Әҙәбиәт

• Рубинина А. Е. Лилейниктар. Миҙгелгә иң яҡшы сорттар.  Эксмо-Пресс 2013. — ISBN 978-5-699-34581-6
• Химина Н. И. Лилейниктар.  М.: Кладезь-Букс, 2005. — ISBN 5-93395-086-6

Һылтанмалар

• Подборка статей о лилейниках на сайте Gardenia.ru
• Путеводитель по лилейникам. Ганов А., On-line газета «Академия садовода»
• Подборка статей о лилейниках 2015 йыл 7 декабрь архивланған.
• База данных по видам, формам и сортам лилейников