Йүрүҙән-Ивановск заводы

Йүрүҙән-Ивановск суйын иретеү һәм тимер етештереү заводы — Көньяҡ Уралда металлургия заводы, Йүрүҙән йылғаһы буйында төҙөлгән һәм 1750 йылдарҙан 1908 йылға тиклем эшләгән.

Йүрүҙән-Ивановск заводы
Тармаҡ	Ҡара металлургия
Нигеҙләү датаһы	1758
Нигеҙләүсе	Твердышев, Иван Борисович[d] һәм Мясников Иван Семёнович
Дәүләт	Рәсәй империяһы
Штаб-фатирҙың урынлашыуы	Ырымбур губернаһы, Рәсәй империяһы Йүрүҙән, Златоуст өйәҙе, Өфө губернаһы, Рәсәй империяһы
Продукция	Суйын[d]
Ғәмәлдән сыҡҡан дата	1908

Тарихы

Беренсе йылдары

Заводты партнёрҙар И. Б. Твердышев һәм И. С. Мясников Йүрүҙән йылғаһының һул ярында, Ырымбурҙан төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай 408 саҡрым, Өфөнән көнсығышҡа ҡарай 210 саҡрым алыҫлыҡта төҙөй. Башҡорттарҙан һатып алынған ерҙә, буласаҡ завод урынында И. Б. Твердышев 1758 йылдың яҙында бысыу тирмәне төҙөй һәм Ҡытау-Ивановск заводы суйынын эшкәртеү өсөн производство төҙөлөшөнә урынды яҡшы тип иҫәпләй. Йүрүҙән-Ивановск заводы төҙөлөшө тураһында Сенаттың указы 1758 йылдың 6 ноябрендә ҡабул ителә, 1759 йылдың майында төҙөлөш башлана. 1762 йылдың 21 февралендә домна мейесен төҙөү өсөн Берг-коллегияның рөхсәте алына.

Мәғдән Баҡал рудниктарынан килтерелә. Домнаның төҙөлөшө 1762 йылда тамамлана, 1763 йылдың 22 февралендә эшләй башлай. 1763 йыл мәғлүмәттәре буйынса, завод плотинаһының оҙонлоғо 255,6 м, өҫкө өлөшөндә киңлеге 38,3 м була. 1763 йылдың 15 июлендә көслө ташҡын арҡаһында завод ҡоролмалары өлөшләтә емерелә. 1763 йылдың көҙөндә быуа тергеҙелә. Эшенең тәүге йылдарында заводта 1 домна, 4 сүкеш һәм 2 тире эшкәртеү оҫтаханаһы эшләй. 1763 йылдың аҙағында 4 сүкеш менән икенсе сүкеш фабрикаһы төҙөлә.

1770 йылда заводта тәүлегенә 180 бот суйын етештереүсәнлеге менән домна, 1 йәйпәкләү сүкеше һәм 5 крица сүкеше менән 2 сүкеш фабрикаһы эшләй. Ҡалай йәйпәкләнгәндән һуң уға ҡурғаш йүгертелә һәм Ҡытау-Ивановск заводына һауыт-һаба етештереү өсөн ебәрелә. 1770—72 йылдарҙа икенсе домна төҙөлә. 1773 йылда түбә ҡалайы етештереү өсөн 8 сүкеш һәм мейес менән, ике тимерлек усағы, шулай уҡ 2 туҡмаҡлы сүкеш менән, 2 крица фабрика, шулай уҡ тимерлек һәм ҡырҡыу-йәйпәкләү фабрика эшләй. Завод буй һәм табаҡлы түбә тимере, шулай уҡ йәмшәйтеү сүкештәре әҙерләү өсөн ҡалын тимер етештерә. Ҙур булмаған күләмдә үҙ ихтыяждары өсөн ҡорос һәм металл әйберҙәр етештерә.

Йүрүҙән-Ивановск заводы территорияһында 120 производство һәм тораҡ биналар, мәктәп, контора, таштан Христос Раштыуаһы сиркәүе булған. Заводтың 5 бойницаһы була, ағас нығытма менән уратып алына. 1773 йылдың ноябрь айында халыҡ үҙ теләге менән баш күтәреүселәр отрядына ҡушыла, уның менән завод эшен туҡтата, завод кәрәк-яраҡтарын, инструменттарын, аҡсаһын конфискациялай. Идара итеүҙе ойоштороу өсөн станица өйө булдырыла. Крәҫтиәндәр тарафынан тирә-яҡ ауылдар буйынса Е.И. Пугачевтың манифестары һәм указдары, шул иҫәптән 1773 йылдың 25 ноябрендәге Һатҡы заводы эшселәренә азатлыҡ биреү һәм ярлыҡауы тураһында манифесы күсермәләре төҙөлә һәм таратыла. 1774 йылдың май айында заводҡа Е. И. Пугачевтың Себер юлында заводтарҙы юҡ итеү указы менән Юлай Аҙналин отряды килә, Йүрүҙән-Ивановск заводы яндырыла. Эшселәрҙең ғаиләләре сығарыла һәм Пермь провинцияһына ебәрелә (июнь айында уларҙың бер өлөшө баш күтәреүселәрҙең ғәскәрҙәрен тулыландырана). Завод 3 йыл эшләмәй. Ихтилал башланыу ваҡытына заводта 845 ир-ат эшләй, шуларҙың бер өлөшө 1773 йылдың ноябрендә ихтилалға ҡушыла. Һуғыш ваҡыты мәлендә заводта 266 крәҫтиән һәләк була. Шулай итеп, Пугачев ихтилалы йылдарында Йүрүҙән-Ивановск заводы ике һөжүм һөҙөмтәһендә ныҡ зыян күрә. Заводта етештереү 1776 йылдың 15 ноябрендә яңынан башлана. 1777 йылда заводта 134 мең бот суйын ҡойола. 1778 йылда заводта 2 домна, 6 сүкеш һәм 4 тимерлек усағы менән 2 крица фабрикаһы, 2 горн менән йәйпәкләү фабрикаһы һәм 2 тимерлек усағы менән якорь фабрикаһы эшләй. 1785 йылда (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 1784) завод И. С. Мясниковтың ҡыҙы А. И. Дурасова милкенә күсә. И. С. Мясниковтың ҡыҙҙары араһында мөлкәтте бүлешкәндән һуң, Йүрүҙән-Ивановск заводы Е. И. Козицкаяның икенсе ҡыҙына ҡалған Эҫем һәм Ҡытаутамаҡ заводтарына суйынды эшкәртергә ебәреүҙән мәхрүм ҡала, һөҙөмтәлә А. И. Дурасова 1799 йылда Минск эшкәртеү заводын төҙөргә мәжбүр була. 1797 йылда Йүрүҙән-Ивановск заводында 9 горн һәм 12 сүкеш эшләй башлай. XVIII—XIX быуат сиктәрендә заводҡа мәғдәнде Верхнебуланский (52 % тимерҙән торған иң бай мәғдән), Улановский, Усть-Буланский, Успенский, Иваново, Охряной, Тяжелый һәм Куткур рудниктары тәьмин итә.

XIX быуат

1803 йылда Йүрүҙән-Ивановск заводы мираҫ буйынса А. И. Дурасованың улы Н. А. Дурасовҡа күсә . 1807 йылда заводта вагранка эшләй башлай. 1809 йылда быуаның оҙонлоғо 276,9 метр, киңлеге — 32 метр, бейеклеге 8,5 м була. Заводтың ҡорамалдары 2 домна мейесенән, 22 горндан һәм 15 сүкештән, 2 йәйпәкләү станынан, токарь фабрикаһы, 9 горнлы тимерлектән, тире эшкәртеү фабрикаһы һәм ярҙамсы цехтарҙан тора..

1812 йылда Н. А. Дурасов заводты һатырға тырыша, әммә уның ике туған һеңлеһе, Ҡытау заводтары хужаһы княгиня А. Г. Белосельская-Белозерская килешеүҙе кире ҡаға. 1815 йылда Н. А. Дурасов Йүрүҙән-Ивановск заводын Мәскәү сауҙагәре Н. Л. Старковҡа һата, унан шул уҡ йылда Тау идараһы аша юллама буйынса заводты А. Г. Белосельская-Белозерская һатып ала. Старков заводты Белосельская-Белозерскаяға тапшырыуҙы кире ҡағырға маташа, әммә 1817 йылдың 31 ғинуарында Сенат уның заводҡа хужа булыу хоҡуғын таный. 1830 йылда завод А. Г. Белосельская-Белозерскаяның ҡыҙы княгиня Е. А. Сухозанетҡа бирнә сифатында күсә. Предприятие Екатерина Александровна һәм завод менән идара итеүсе уның ире И. О. Сухозанетҡа күскәндән һуң, завод крәҫтиәндәренең хәле насарая, фетнә һәм сыуалыштар йышая. Эшселәр хеҙмәт хаҡын күтәреү һәм завод администрацияһының яуыз нийәттән файҙаланыуын туҡтатыу тураһында талаптар ҡуя. Эшселәр һәм хужаларҙың был киҫкен мөнәсәбәттәре тураһында 1859 йылда Колокол гәзите биттәрендә яҡтыртыла.

1830 йылдар аҙағына заводтың уртаса етештереүсәнлеге йылына 220 мең бот суйын, төрлө сорттағы 120 мең бот тимер, 6 мең бот ҡорос һәм 1,5 мең бот суйындан ҡойолған әйберҙәр тәшкил итә. Завод дачаһына 14 рудник, шул иҫәптән 7 эшләүсе, һәм 118 мең дисәтинә урман инә, шуның 1/85 өлөшө йыл һайын киҫелә. 1840 йылдар башында яңы таш быуа төҙөлә. Ошо уҡ ваҡытта завод хужалары рельс яһау производствоһын һөҙөмтәһеҙ үҙләштерергә маташа. 1848 йылда заводта пудлинг алымы индерелә, яңы технология буйынса беренсе тимер 1851 йылда алына. 1850 йылдарҙа Йүрүҙән-Ивановка заводы домналары 13,5 метр бейеклектә, киң өлөшөндә — 3,9 м, иң өҫкө өлөшөндә 2,9 м була. Тимер 19 горнлы, 31 сүкеш һәм 4 дүрт цилиндрлы һауа өрҙөргөс менән йыһазландырылған 3 крица фабрикаһында етештерелә. Етештерелгән тимер Ҡатау һәм Эҫем заводтары металдары менән сағыштырғанда күпкә сифатлы була. 1850 йылдарҙа заводтың төп эштәрендә 260 кеше мәшғүл була, ярҙамсы цехтарҙа 541 кеше эшләй. 1851 йылда өсөнсө домна төҙөлә башлай, ул 1855 йылда сафҡа инә. 1859 йылда заводта крица фабрикалары һәм 5 пудлинглау һәм 5 йәбештереү мейестәре менән йәбештереү-пудлингылау фабрикаһы эшләй, унда йылына 100 мең ботҡа тиклем тимер етештерелә.

1861 йылда завод Елена Александровның улы А. И. Сухозанетҡа күсә, ул предприятиеның эше менән бөтөнләй тиерлек ҡыҙыҡһынмай. 1862 йылда Йүрүҙән йылғаһының ташыуы һөҙөмтәһендә завод байтаҡ зыян күрә, быуа һәм фабрикалар бер нисә йыл дауамында тергеҙелә. Күп кенә эшселәр производство күләме ҡыҫҡарыу арҡаһында заводты ташлап китә. 1865 йылда заводта бер домна шартлай, уның эҙемтәләре 5 ай эсендә бөтөрөлә. 1866—67 йылдарҙа икенсе домнала йәнә шартлау була. 1868 йылда завод хужаһының бурыстары арҡаһында заводта эштәр туҡтатыла һәм предприятие Н. И. Севастьяновҡа ҡуртымға бирелә, ул 1868 йылдың декабрь айында суйын иретеү эштәрен яңырта. 1873 йылда заводты А. Г. Белосельская-Белозерскаяның ейәне кенәз К.Э Белоселький-Белозерский ҡуртымға ала. Уның етәкселегендә 1880 йылдар башында суйын етештереү күләме 1,5 тапҡырға арта, пудлингылау производствоһы күпкә киңәйә. 1876 йылда 15,2 м бейеклектәге реконструкцияланған бер домнала эҫе һауа өрҙөрөү ҡулланыла башлай. Крица домналары швед-ланкашир ысулы менән эшләү өсөн реконструкциялана, шулай уҡ ҡаҙан тимере һәм рельс нығытмалары етештереү өсөн прокат стандары төҙөлә. Ошо уҡ осорҙа заводта токарь стандарын һәм сүкештәрҙе килтереү өсөн беренсе пар машиналары барлыҡҡа килә.

1883 йылда заводта һалҡын һауа өрҙөрөүҙә 1 домна һәм эҫе һауа өрҙөрөүҙә 2 домна, 2 һауа өрҙөргөс, 1 һауа йылытҡыс, 4 крица горны, 6 һыу менән эшләүсе сүкеш һәм 2 пар сүкеше, 13 пудлингылау һәм 10 йәбештереү мейесе, 5 прокат станы, ҡыҙҙырып эшкәртеү өсөн 4 мейес, 1 вагранка һәм 1 сағылдырыу мейестәре эшләй. Механизмдарҙың эше дөйөм 580 ат көсө булған 14 һыу тәгәрмәстәре һәм 320 ат көсө булған 4 пар машинаһы менән тәьмин ителә. 1880 йылдар башында завод ағас яғыулыҡҡа ҡытлыҡ кисерә башлай, был суйын етештереү күләме үҫешен тотҡарлай. Һөҙөмтәлә тимер эшләү өсөн суйынды Златоуст заводынан һатып ала башлайҙар. 1891 йылда завод К Э. Белосельский- Белозерский милкенә күсә. 1890-сы йылдар уртаһында крица етештереү туҡтатыла, пудлингылау мейестәре Шпрингер системаһының регенератив мейестәре менән алмаштырыла, ә бөтә домналар ҡайнар һауа өрҙөрөүгә күсә. Заводтан 11 саҡрым алыҫлыҡта тимер юл һалына, был тимер юл нығытмалары һәм күпер конструкциялары етештереү күләмен арттырыуға килтерә. 1895 йылдан заводта яғыулыҡ сифатында мазут файҙаланыла башлай, был ағас ҡулланыуҙы кәметергә мөмкинлек бирә. XIX быуат аҙағына тиклем миҡдарында 65 % тимер булған мәғдән заводҡа 60 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан рудниктарҙан килә. Өс домна 12, 11,9 һәм 13 м бейеклектә була, мейескә мәғдән һәм күмер ташлау өсөе ҡул көсө ҡулланыла. Түбән етештереүсәнлеккә эйә булған домналар тәүлегенә яҡынса 725 бот суйын, өсөнсө домна (юғарыраҡ, 1898 йылда төҙөлгән) — 1032 бот суйын етештерә. Ебәрелгән һауа 2300°с тиклем йылына. Пудлингылау цехында Шпрингерҙың 2 мейесе һәм 5 ике урынлы мейес, 3 сүкеш эшләй, мейестәр утын йәки мазутта эшләй. Шулай уҡ 6 прокат станы һәм 11 йәбештереү мейесе була, 20 тимерлек горны, механика цехы, ағастан әйберҙәр эшләү, көршәк яһау оҫтаханаһы эшләй. Энергетик хужалыҡ 15 һыу тәгәрмәсенә, 2 турбинаға һәм 4 пар машинаһына эйә була. 1897 йылда завод 471,5 мең бот суйын, 837,5 мең бот тимер һәм 4010 бот ҡорос етештерә.

XX быуат

XIX быуат аҙағына завод биналарының һәм ҡоролмаларының бер өлөшө капиталь ремонтлауға йәки алмаштырыуға мохтаж була. Техник артта ҡалыу һәм рациональ булмаған идара итеү арҡаһында, ХХ быуат башындағы иҡтисади көрсөк ваҡытында завод зыянға эшләй башлай. 1899—1903 йылдарҙа завод Бельгия Көньяҡ-Урал металлургия йәмғиәтенең ҡуртымында була. XX быуат башында мартен мейесе төҙөлә, ҡаҙанлыҡ ҡоросо һәм рельс етештереү цехы асыла. Шул уҡ ваҡытта эш хаҡы кәмеү менән бәйле социаль көсөргәнешлек көсәйә. 1908 йылдың июле уртаһында завод туҡтатыла, ҡорамалдарының бер өлөшө һүтеп алына һәм металлоломға һатыла.

Граждандар һуғышынан һуң предприятиела тергеҙеү эштәре башҡарыла, әммә металлургия производствоһы яңыртылмай. Завод биналарында Петроградтан эвакуацияланған «Посель» механика заводы ҡорамалдары урынлаштырыла, уларҙың базаһында Йүрүҙән механика заводы ойошторола. Үҙенең йәшәгән осоронда Йүрүҙән суйын иретеү һәм тимер етештереү заводы 43,07 млн бот суйын етештерә.

Хәҙер завод урынында Йүрүҙән ҡалаһы урынлашҡан.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• История металлургии Урала
• Металлургические заводы Урала
• Оло Ҡытау

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

Сығанаҡтар

Әҙәбиәт

• Юрюзань-Ивановский (Юрюзанский) чугуноплавильный и железоделательный завод / Хохолев Д. Е. // Металлургические заводы Урала XVII—XX вв.: Энциклопедия / глав. ред. В. В. Алексеев. — Екатеринбург : Издательство «Академкнига», 2001. — 536 с. — 1000 экз. — ISBN 5-93472-057-0.
• Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Из истории южноуральских горных заводов XVIII—XIX веков. Историко-краеведческие очерки. — Уфа: Башкирское книжное издательство, 1985. — Т. Часть 1. — 424 с. — 5000 экз.
• Авторы-составители: Е. Г. Неклюдов, Е. Ю. Рукосуев, Е. А. Курлаев, В. П. Микитюк. Предприниматели Урала XVII — начала XX в. Справочник. Выпуск 1. Уральские горнозаводчики / отв. ред. Г. Е. Корнилов. — Екатеринбург: УрО РАН, 2013. — 128 с. — 500 экз. — ISBN 978-5-7691-2353-5.
• Неклюдов Е. Г. Уральские заводчики в первой половине XIX века (урыҫ): владельцы и владения / под ред. Н. А. Миненко — Нижний Тагил: НТГСПА, 2004. — 597 с. — 500 экз. — ISBN 5-8299-0030-0