Иҙел буйы ҡыпсаҡ телдәре

Иҙел буйы ҡыпсаҡ телдәре (рус. поволжско-кыпчакские языки, «болғар-ҡыпсаҡ телдәре, урал-ҡыпсаҡ телдәре, төньяҡ-ҡыпсаҡ телдәре») — ҡыпсаҡ төркөмөнә ингән телдәр төркөмсәһе. Был төркөмсәгә татар һәм башҡорт телдәре инә. Был һөйкәлеш диалекттар континуумы булып килә (мәҫәлән, башҡорт теленең көнбайыш диалекты татар теленең үҙәк диалектына оҡшаш, татар теленең типтәр диалектында башҡорт теле сифаттары бар). Себер татарҙары һөйләшә торған телде үҙаллы тел тип һанарға мөмкин. Үҙаллылыҡ сифаттары мишәр диалектында ла бар. Волга-ҡыпсаҡ телдәренең берлеге барлыҡ ғалимдар тарафынан да ҡабул ителмәй. О. А. Мудрак татар телен «һары-ҡыпсаҡ», башҡорт телен ноғай-ҡыпсаҡ төркөмсәһенә индергән. Шунан Мудрак был классификациянан баш тартҡан, әмма хәҙерге ваҡытта Анна Дыбо шул ҡарашта тора.

Үҙенсәлектәре

Иҙел буйы ҡыпсаҡ телдәре башка көнбайыш-ҡыпсаҡ телдәреннән элегерәк барлыкка килгән һәм көнчсығыш-ҡыпсаҡ телдәре белән бәйләнештәре күберәк. Төркемсәнең төп үҙенсәлеге — и/е, у/о, ү/ө һәм уларҙың киреһенсә алмашыныуы:

Боронғо төрки	Башҡорт	Татар
тез	тиҙ	тиз
тоз	туҙ	туз
көз	күҙ	күз
туз	тоҙ	тоз
бурун	морон	борын
дил	тел	тел
түн	төн	төн

Әмма себер-татар, мишәр һөйләштәрендә һәм башҡорт теленең ҡайһы бер диалекттарында был күсмә хәрәкәт юҡ. Үҙенсәлектәр морфологияла ла осрай: мәҫәлән, ҡылымдың өсөнсө зат берлек һанындагы төрләнеше: тат. бара, башҡ. бара, ҡаҙ. барады, кырғ. барат.

Башҡорт һәм татар теле бик оҡшаш, әмма айырмалары ла бар (түбәндәге үрнәктәҙнең беренсеһе — башҡортса, икенсеһе — татарса, өсөнсөһө — ҡаҙаҡса):

беренсе ижектә башҡортса «ә», татарса «и» булыуы (реализацияһы): кәрәк — кирәк — керек, кәм — ким — кем, тәрән — тирән — терең, кәңәш — киңәш — кеңес;
башҡортса ыу, еү, татарса у, ү реализацияһы: һыу — су — су, тыуыу — туу — туу, эсеү — эчү — iшу, бешеү — пешү — пiсу;
башҡорт телендә тартынҡы өндән башланған һүҙ башына о, у ҡушылыуы (протеза): ысын — чын — шын, ыласын — лачын — лашын;
е-җи алмашыныуы: ете — җиде — жети, ер — җир — жер, еҙ — җиз — жез;
с-ч алмашыныуы: сәй — чәй — шай, бесәй — песи — мысық;
һ-с алмашыныуы: һары — сары — сары;
ҫ-с, ҙ-з, д алмашыныуы: ярҙам — ярдәм — жәрдем, ҡырҙа — кырда — қырда (ҡаҙаҡса қыр һүҙе әҙ генә күтәренке көтөүле урын);
һүҙ башындағы яңғырау-һаңғырау өндәр алмашыныуҙары: ете — җиде — жети, бесәй — песи — мысық

Шулай уҡ башҡа айырмалар ҙа бар.

Диалекттар

Башҡорт теленең төп диалекттары:

Татар теле ике төп диалекттан тора:

урта (казанлы);
көнбайыш (мишәр);

Сыбыр теле йә айырым тел, йә татар теленең көнсығыш диалекты итеп ҡарала. Сыбыр теленең диалекттары:

тубыл—иртыш;
бараба;
том.

Һылтанмалар

Кыпчакские рукописи (рус.) (инг.)
Кыпчакские языки на сайте А. Н. Гаркавца

Әҙәбиәт

Э. Р. Тенишев (ред.). Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002.
О. А. Мудрак. Об уточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002.
Гарипов Т. М. Кыпчакские языки Урало-Поволжья. М., Наука, 1979.