Инновациялы иҡтисад

Инновациялы иҡтисад (белемдәр иҡтисады, интеллектуаль иҡтисад) — инновациялар ағымына, технологияларҙың өҙлөкһөҙ камиллаштырылыуына, бик юғары өҫтәмә ҡиммәт менән юғары технологиялы продукция етештереп экспортлауға, шулай уҡ технологияларҙың үҙҙәрен экспортҡа сығарыуға нигеҙләнгән иҡтисад төрө. Бындай иҡтисад килемде матди производство (индустриаль иҡтисад) һәм финанстарҙың (капиталдың) концентрацияһы түгел, ә новаторҙар һәм ғалимдар хасил итеүен күҙҙә тота.

Инновациялы иҡтисад

Ҡайһы бер тикшеренеүселәр (Э. Тоффлер, Ф. Фукуяма, Д. Белл, Дж. Нейсбитт һ.б.) фекеренсә, хәҙерге заманда алдынғы илдәрҙең күпселегенә нәҡ инновациялы иҡтисад донъяла өҫтөнлөк тәьмин итә.

Әлеге ваҡытта инновациялы иҡтисадҡа һәм үҫешкән венчурлы эшҡыуарлыҡҡа эйә илдәр иҫәбенә  АҠШ, Германия, Япония, Австралия, Канада, Швеция, Финляндия, Сингапур, Израиль һәм башҡалар инә.

Барлыҡҡа килеүе

Инновациялы иҡтисад теорияһын ХХ быуат башында Австрия иҡтисадсыһы Йозеф Шумпетер сығара. Уның «Иҡтисади үҫеш теорияһы» тигән монографияһы 1911 йылда баҫыла, 1926 һәм 1934 йылдарҙа ҡайтанан нәшер ителә. Иҡтисади үҫеш теорияһы танылған иҡтисадсылар, шул иҫәптән иҡтисад буйынса Нобель премияһы лауреаттары тарафынан даими үҫтерелә һәм камиллаштырыла. Йозеф Шумпетер беренсе булып иҡтисадтың үҫеүе һәм үҫеше араһындағы айырманы күрһәтә, инновацияға билдәләмә бирә һәм түбәндәге классификацияны индерә:

Был концепция (инновациялар) биш осраҡты үҙ эсенә ала:

1. Ҡулланыусыларға таныш булмаған тауарҙы йә тауарҙың яңы сифатын барлыҡҡа килтереү.
2. Сәнәғәттең ниндәй ҙә булһа тармағында бығаса булмаған яңыса етештереү ысулын барлыҡҡа килтереү, уның яңы фәнни асышҡа нигеҙләнеүе мотлаҡ түгел, ул шулай уҡ тауарҙың коммерциялы әйләнешенең яңы формаһынан да торорға мөмкин.
3. Яңы баҙар, йәғни ниндәй ҙә булһа илдә был сәнәғәт тармағы бығаса сауҙа итмәгән баҙарҙы асыу; быға тиклем башҡа урындарҙа был баҙарҙың булғаны-булмағаны мөһим түгел.
4. Производство факторҙарының яңы сығанағын асыу, был осраҡта ла был сығанаҡтың ҡайҙалыр булғаны йә булмағаны мөһим түгел.
5. Тармаҡты яңыса ойоштороу, мәҫәлән, монополия хасил итеү йә монополиялы позицияны юҡ итеү.

Капитализм барлыҡҡа килеү менән инновациялы иҡтисад секторы ярала, үҙ эсенә ул махсус белемде, фәнде, ижадкәр эшҡыуарҙарҙы һәм инновацияларға ҡыҙыҡһыныу күрһәткән дәүләтте ала.

XX быуаттың икенсе яртыһында донъяның фәнни-техник йәһәттән алдынғы илдәре постиндустриаль йәмғиәт хасил итә, унда инновациялы иҡтисад секторы өҫтөнлөк ала. Был иҡтисадты инновациялы тип атайҙар, сөнки инновациялар иҡтисадтың һәм йәшәйештең бөтә тармаҡтарында һәм өлкәләрендә барлыҡҡа килтерелә һәм ҡулланыла.

Юғары сифатлы һәм ижадкәр кеше капиталы инновацияларҙы күпләп генерациялауға һәм инновациялы иҡтисадты барлыҡҡа килтереүгә этәргес бирә.

Социолог Д. Беллдың постиндустриаль иҡтисад тураһындағы хеҙмәте ғәҙәттән тыш ҙур килемде етештереүҙән түгел, ә яңы баҙарҙарҙы ойоштороуҙан алған сираттағы трансформацияны һүрәтләй. Инновациялы иҡтисад индустриаль иҡтисадҡа алмашҡа килгән сираттағы иҡтисади формация булып тора.

Инновациялы иҡтисад тәүләп АҠШ-та хасил була. Американың билдәле футурологы Э. Тоффлер уның башын 1956 йыл менән билдәләй: «Икенсе Тулҡындағы төтәп торған торбалар иҡтисады юҡҡа сығыуҙың һәм Өсөнсө Тулҡындағы яңы иҡтисад барлыҡҡа килеүҙең беренсе символик күрһәткесе: „аҡ яғалылар“ һәм хеҙмәткәрҙәр һан яғынан „зәңгәр яғалы“ завод эшселәрен уҙып китте» (Э. Тоффлер, «Өсөнсө тулҡын»).

Инновациялы иҡтисадтың төп принциптары, билдәләре һәм индикаторҙары

Инновациялы иҡтисадҡа түбәндәге төп принциптар, билдәләр һәм индикаторҙар хас:

• Юғары иҡтисади ирек индексы
• Мәғариф һәм фәндең юғары үҫеш кимәле
• Иҡтисадтың 4-6-сы технологик укладтары
• Йәшәү сифатының юғарылығы һәм конкуренцияға һәләтлелеге
• Кеше капиталының ныҡ ҡиммәтле һәм сифатлы булыуы
• Иҡтисадтың юғары конкуренцияға һәләтлелеге
• Инновациялы предприятиеларҙың (60-80 проценттан ашыу) һәм инновациялы продукцияның ҙур өлөш биләүе
• Капиталдарға алмаш табыу
• Конкуренция һәм инновацияларға юғары ихтыяж
• Инновацияларҙың үтә күплеге һәм, шуның эҙемтәһе булараҡ, уларҙың бер өлөшөнөң конкуренция иҫәбенә һөҙөмтәлелеккә өлгәшеүе
• Яңы баҙарҙарҙы асыу
• Баҙарҙарҙың төрлөлөгө принцибы
• Үҫешкән белемдәр индустрияһы һәм уларҙың күпләп экспортланыуы.

Инновациялы иҡтисад инфраструктураһы

Инновациялы иҡтисадты үҫтереү һәм яңы баҙарҙар булдырыуҙы дәртләндереү өсөн айырым инновациялы инфраструктура һәм инновациялар процесына булышлыҡ итеү институттары төҙөргә кәрәк:

1. Инновацияларға һорау һәм тәҡдим формалаштырыу һәм тәҡдимдең һорауҙан артыуын тәьмин итеү маҡсатында конкуренция булдырыу.
2. Фән ҡаҙаныштарын күпләп талап иткән һөҙөмтәле производстволар, секторҙар һәм тармаҡтар булдырыу.
3. Технологияларҙың ҡулланыусыларға үтеп инеүен тәьмин итеү.
4. Иҡтисадты һәм инфраструктураны модернизациялау.
5. Кеше капиталын уның ижадкәрлеген һәм инновациялылығын күтәреү йүнәлешендә модернизациялау һәм һөҙөмтәлелеген арттырыу.
6. Тикшеренеү проекттарына, тикшеренеүҙәр йүнәлештәренә, шулай уҡ фәнни һәм инженерлыҡ коллективтарына бойондороҡһоҙ экспертиза.
7. Инновациялы иҡтисад өлкәһендәге мөнәсәбәттәрҙе көйләүсе ҡануниәт.
8. Форсайт-үҙәктәр, форсайт-проекттар, яңы продукттарҙы ҡулланыуға индереүҙә хәүефте кәметеүсе һәм эшләнмәләр менән шөғөлләнеүсе коллективтарҙың эшен көйләүсе юл карталары төҙөү.
9. Киләсәкте күҙалларға булышлыу итеүсе эксперт һәм фәнни прогноз яһаусы ойошмалар, берләшмәләр һәм селтәрҙәр.
10. Ғалимдар һәм инженерҙар ғына түгел, инновациялы проекттарҙы алға этәрерлек эшҡыуарҙарҙы ла әҙерләүсе махсуслаштырылған белем биреү үҙәктәре (мәҫәлән, Массачусетс технология институты, Стэнфорд университеты), институттар һәм мәктәптәр.
11. Технологияларҙы һәм эшләнмәләрҙе коммерциялаштырыусы үҙәктәр.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Инновация эшмәкәрлеге

Әҙәбиәт

• Белл Д. Грядущее постиндустриальное общество: Опыт социального прогнозирования. Пер. с англ. / Иноземцев В.Л. (ред. и вступ. ст.). М.: Academia, 1999.
• Портер. М. Д. Конкуренция. Пер. с англ. М.: Вильямс, 2003.
• Корчагин Ю. А. Перспективы развития России. Человеческий капитал и инновационная экономика. 2019 йыл 20 сентябрь архивланған. — Воронеж: ЦИРЭ.
• Нейсбит Дж. Мегатренды. М.: АСТ, 2003.
• Тоффлер Э. Третья волна. М.: АСТ, 2004.
• Тоффлер Э., Тоффлер Х. Революционное богатство. М.: АСТ, 2007.
• Фукуяма Ф. Великий разрыв. М.: ACT, 2004.
• Фукуяма Ф. Доверие: социальные добродетели и путь к процветанию: Пер. с англ. / Ф. Фукуяма. - М.: ООО 'Издательство ACT': ЗАО НПП 'Ермак', 2004.
• Фукуяма Ф. Наше постчеловеческое будущее: Последствия биотехнологической революции / Ф. Фукуяма; Пер. с англ. МБ. Левина. — М.: ООО “Издательство ACT”: ОАО “ЛЮКС”, 2004.
• Медведев В. А. Перед вызовами постиндустриализма. М.: Альпина Паблишер, 2003.
• Экономика 2016 йыл 28 март архивланған. Под ред А.С. Булатова. М.: Магистр: Инфа, 2012. ISBN 978-5-9776-0161-0

Һылтанмалар

• Голиченко О. Г. Российская инновационная система: проблемы развития 2017 йыл 10 июль архивланған. // ВЭ №12, 2004 — С. 16-35
• Послание Президента РФ В.В. Путина Федеральному собранию РФ от 10.05.2006 (план построения инновационной экономики в России)
• План Администрации Б.Обамы в отношении инновационной экономики (инг.)
• Александр Шохов Инновации и инновационная экономика на shokhov.com [значимость факта?^]
• Бабурин В.Л., Земцов С.П. Инновационный потенциал регионов России. Москва: КДУ, 2017, 358 с. ISBN 978-5-91304-721-2