Башҡорт ихтилалы (1704—1711)

1704—1711 йылдарҙағы башҡорт ихтилалы — XVII—XVIII быуаттағы башҡорт ихтилалдары серияһында иң оҙайлыларҙың береһе (ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, башҡорттар императорға тик 1725 йылда ғына яңынан ант иткән).

Башҡорт ихтилалы (1704—1711)
Дата	1704—1711
Урыны	Тубыл йылғаһынан алып Волгаға (Иҙел), Яйыҡтың урта ағымынан алып Ҡазанға, Вяткаға һәм Көнгөргә саҡлы территорияны солғап алған
Сәбәбе	1704 йылда өҫтәлмә һалымдар һәм башҡорттарҙың дини тойғоларына ҡағылған сараларҙы индереү менән бәйле тоҡанып киткән.
Нәтижә	Статус-кво
Ҡаршы тороусылар
Рәсәй башҡорт баш күтәреүселәре
Командирҙар
Сергеев, Хохлов, П. И. Хованский, И. Я. Якушкин һ.б. Алдар Иҫәкәев, Күсем Түләкәев, Иман батыр, Дөмәй Ишкәев, Хажи Аҡҡусҡаров, Ураҡай Юлдашбаев һ.б.

Ихтилал сәбәптәре

Ихтилал 1704 йылдың авгусында прибыльщиктар (һалым йыйыусылар) А. Жихарев һәм М. Доховтың Хажи мәсетендә уҙған башҡорт ырыуҙары йыйынында иғлан иткән бойороҡтан башланған. Бойороҡта күрһәтелгәнсә, 72 яңы һалым индерелгән, шул иҫәптән — мәсеткә, муллаға, мәсеткә доға ҡылырға килгән һәр дин тотоусыға һалым. Бойороҡта шулай уҡ мәсеттәрҙе христиан храмдары өлгөһөндә төҙөргә, зыяраттарҙы мәсеттәр эргәһенә урынлаштырырға, мәхәллә кешеләренең никахын һәм вафат булыуҙы теркәгәндә мулла эргәһендә рус руханийы торорға тейеш, тип күрһәтелгән булған. Башҡорттар был хәлдең милләтте туранан-тура тулы масштаблы көсләп суҡындырыуға алып киләсәген аңлағандар Бынан тыш, прибыльщиктар 20 000 ат, артабан тағы ла 4000 яугир талап иткәндәр: был дәүерҙә Рәсәй шведтарға ҡаршы Төньяҡ һуғышы алып барған булған.

П. И. Рычков «Ырымбур губернаһын ойоштороу һәм Ырымбур тарихы» тигән китабында ул ваҡиғалар һәм уларҙың сәбәптәре тураһында яҙып ҡалдырған:

Алдар һәм Күсем фетнәһе, 1704 йылдың декабрь айында Алдар һәм Күсем (исемен боҙоп, Кузюк тигән) етәкселегендә башланған. Бының сәбәптәре Өфөлә торған Александр Сергеевтың уйламай эшләнгән ҡылыҡтарынан: ул самаһыҙ ныҡ ҡәтғилек менән башҡорттарҙан ат һәм өйҙәрендә йәшертеп тотҡан ҡасаҡтарҙы биреүҙе талап иткән, һәм тағы ла, үҙенең табынында бер нисә старшинаны, үлтергәнсе, араҡы эсергән, тип һөйләйҙәр. Өфө, Бөрө һәм Миңзәлә ҡалаларына башҡорттар шундай ҡаты һөжүмдәр ойошторған, Ҡазанға 30 саҡрым ғына ҡалған, унан ҡазан губернаторы Кудрявцов, Ҡазанда йәшәгән татарҙарҙы, ҡатындарын һәм балаларын аманатҡа алып, бына шул яуыздарға ҡаршы ебәргән. Былары башҡорттарҙы Башҡортостан эсенә ҡыуған. Был башҡорт яуызлығын тамам туҡтатыу маҡсатында март айында бояр кенәз Хованский 8 полк һалдат һәм күп кенә регуляр булмаған ғәскәр менән командировкаға ебәрелгән, һәм Алабуға ситенә барып еткәс, туҡтаған, Башҡортостан эсенә подполковниктар Хохлов һәм Аристов етәкслегендәге ике полкты индергән, шуларҙан Хохлов полкы, Соловарный ҡаласығына етмәҫ элек, бурҙар (воры) тарафынан ҡыйратылған.

Ихтилалдың урыны һәм этаптары

Ихтилал Башҡортостандың бөтөн территорияһына һәм күрше райондарға — Көнсығышта Тубыл йылғаһынан башлап көнбайышта Волгаға, көньяҡта Яйыҡтың урта ағымынан төньяҡта Ҡазанға, Вяткаға һәм Көнгөргә саҡлы йәйелдерелгән.

Ихтилал 4 этапҡа бүленә:

• 1-се этап: 1704—1706 йй. — ихтилалдың башланыуы;
• 2-се этап: 1707—1708 йй. — ихтилал хәрәкәтенең иң юғары нөктәһе;
• 3-сө этап: 1709—1710 йй. — Урал арты өсөн көрәш;
• 4-се этап: 1711 йыл — ихтилалдың тамамланыуы.

Хәрби хәрәкәттәр барышы

1-се этабы. Ихтилал 1704 йылдың йәйендә башланған. 1705 йылдың башында Өфө өйәҙенә (1586 — 1708) А. С. Сергеев етәкселегендәге каратель экспедицияһы ебәрелгән. Башҡорттар ебәргән вәкилдәрҙе Өфөлә йыйып, армия мәнфәғәттәре өсөн 5 мең баш ат биреүҙе талап иткән. Үлем язаһы янағанлыҡтан, улар ҡаҙнаға 5 мең баш ат бирергә ризалашырға мәжбүр булған. 1705 йылдың яҙында ат йыйыу халыҡты оло талауға әүерелгән. Башҡорттар яуап итеп һалым түләүҙән һәм урындағы властарға буйһоноуҙан баш тартҡан. Дөмәй Ишкәев етәкселегендәге Ҡазан даруғаһы баш күтәреүселәре Ҡама аръяғы ҡәлғәләренә һөжүм иткән, Иман батыр етәкселегендәге Нуғай даруғаһы көрәшселәре Солеваренный ҡаласыҡ тирәһендә хәрәкәт иткән. Башҡорт баш күтәреүселәре батшаға мөрәжәғәт итеү тәҡдимен күтәргән, һәм 1706 йылдың йәйендә 8 башҡорт вәкиле үтенес ҡағыҙын Мәскәүгә алып барған, делегацияны Дөмәй Ишкәев етәкләгән. Ләкин батша хөкүмәте үтенес ҡағыҙын ҡарауҙан баш тартҡан. Дөмәй Ишкәевте аҫып үлтергәндәр, ҡалғандарҙы ҡулға алғандар. Быны ишеткән башҡорттар көрәште дауам иткәндәр.

Күмәк халыҡ ҡатнашҡан ихтилал һәм уны баҫтырыу

2-се этабы. Әхмәтзәки Вәлиди Туған яҙыуынса, башҡорттар Бәрҫеүән буйында (Хажи мәсетендә) ҡоролтайға йыйылалар, унда Алдар тархан (750 башҡорт менән бергә), 1707 йылда ҡаҙаҡтар араһына ҡасҡан Сәйет батырҙың улы (500 ҡаҙаҡ менән бергә) килә. Ҡоролтайҙа Өфөгә һөжүм итергә ҡарар итәләр.

1707 йылдың көҙөндә хәрәкәткә бик күп халыҡ йәлеп ителгән. Алдар Иҫәкәйев һәм Күсем Түләкәев етәкселегендәге Нуғай һәм Ҡазан даруғалары башҡорттары 1707 йылдың октябрендә Солеваренный ҡаласығы эргәһендә Хохлов полкын тар-мар иткән. Крайҙың күп ҡәлғәләре ҡаты һөжүмгә дусар ителгән. Декабрҙә баш күтәреүселәр Ҡама йылғаһын аша сыҡҡандар, күрше Көнгөр, Вятка һәм Ҡазан өйәҙҙәренә баҫып ингәндәр.

Рус ватандашлығынан баш тартып, башҡорт феодал юғары ҡатламы Ғосман империяһы йәиһә Ҡырым ханлығы менән вассал мөнәсәбәттәрендә торасаҡ Башҡорт ханлығы булдырыуға ынтылыш яһаған Баш күтәреүселәрҙең береһе Юрматы улусы башҡорто Хажи Аҡҡусҡаров хан тип иғлан ителгән, башҡорттарҙың илсеһе — Морат Солтан ҡырым ханына һәм унан төрөк солтанына мөрәжәғәт иткән. Башҡортостанға ҡайтырға сыҡҡан Морат Солтан Төньяҡ Ҡаф тауына йүнәлгән. Был ваҡытта унда чечендар, аҡсайҙар һәм башҡа төньяҡ ҡаф тауы халыҡтары ла, башҡорттар кеүек, баш күтәргән һәм улар рус ҡаласығы Терскийҙы ҡамауға алған булалар. Әммә Әстерхандан килгән ғәскәр баш күтәреүселәрҙең ҡамауын өҙгән һәм уларҙы сигенергә мәжбүр иткән.

1708 йыл башында хөкүмәт П. И. Хованский командалығында баш күтәреүселәргә ҡаршы каратель көстәрен ебәргән. 1708 йылдың апрель-майында башҡорттар К. А. Булавин етәкселегендә баш күтәргән крәҫтиәндәр һәм Дон казактары менән бәйләнеш булдырғандар. 1708 йылдың майында хөкүмәт башҡорттарға тағы ла һөйләшеүҙәр башлау тәҡдиме менән мөрәжәғәт иткән. Хөкүмәт исеменән Хованский, «прибыльщиктарҙың» талаптарын юҡҡа сығарыу, баш күтәреүселәрҙе ғәфү итеү мөмкинлеген һәм уларҙың урындағы властарҙың башбаштаҡлығы тураһындағы ялыуҙары ҡараласаҡ, тип вәғәҙә биргән. Башкиры согласились прекратить борьбу. Но власти нарушили условия соглашения.

Урал артында йәйелдерелгән хәрәкәт

3-сө этабы. 1709 йылдың яҙында ихтилал Себер һәм Нуғай даруғаһының көнсығыш өлөшөндәге территорияларҙа яңынан тоҡанған. Алдар Иҫәнгилдин һәм Ураҡай Юлдашбаев етәкселегендә Урал артында көрәш йәйелдерелгән. Баш күтәреүселәр ҡараҡалпаҡтар менән бәйләнеш булдырған һәм улар менән берлектә башҡорт ерҙәрендә Иҫәт, Мейәс һәм Тинес йылғалары бассейнында урынлашҡан баструктарға (острог), биҫтәләргә (слобода), заводтарға, монастырь һәм ауылдарға һөжүм иткәндәр. 1710 йылда көрәште башҡорт баш күтәреүселәре үҙҙәре генә дауам иткән. Хөкүмәт Урал артына И. Я. Якушкин командалығындағы 2 полк ебәргән.

Шулай уҡ ихтилалға ҡаршы көрәштә батша хөкүмәте, 1710 йылдың йәйендә баш күтәреүселәрҙең етди еңелеүенә килтергән, Чакдор-Джаб командалығындағы ҡалмыҡ ғәскәрен файҙаланған. Баш күтәреүселәр көрәштән баш тартырға мәжбүр булғандар.

Нуғай һәм Ҡазан даруғаларындағы ихтилал

4-се этабы. Ихтилалдың һуңғы этабында, 1711 йылда, башҡорттар Башҡортостан үҙәгендә көрәште яңыртырға тырышып ҡараған. Был ынтылыш Нуғай һәм Ҡазан даруғаһы башҡорттары инициативаһы булған. Ихтилал баҫтырылған, ләкин батша хөкүмәте баш күтәреүселәрҙең талаптарын үтәргә мәжбүр булған.

Ихтилал һөҙөмтәләре

Батша хөкүмәте башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғын раҫларға, яңы һалымдарҙан баш тартырға, урындағы властарҙың башҡорттарға ҡарата башбаштаҡлығын һәм көс ҡулланыуын танырға мәжбүр булған, һәм 1711 йылдың аҙағында крайҙа сығыштар баҫылған. Шунан һуң ғына (1725 йылда башҡорттар ебәргән илселек императорға яңынан ант иткән) — хөкүмәт башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғын һәм айырым статусын раҫлаған, закон тарафынан ҡаралмаған ҙур күләмдәге һалымдар талап иткән һәм шул ваҡиғаның ихтилалға килтереүендә ғәйепле хөкүмәт «прибыльщиктары» Сергеевты, Дохов һәм Жихаревты хөкөм иткәндәр һәм язалағандар. Ихтилал һөҙөмтәләре: халыҡ күп ҡырылған, матди юғалтыуҙар иҫ киткес ҙур булған.

Әҙәбиәт

• Акманов И. Г. Башкирские восстания XVII — начала XVIII вв. — Уфа: Китап, 1998.
• Акманов И. Г. Башкирия в составе Российского государства в XVII — первой половине XVIII века. — Свердловск: Изд-во Урал. ун-та, 1991.
• Рычков П. И. История Оренбургская. — Уфа, 2001. — С.7.

Һылтанмалар

• Башҡорт ихтилалы (1704—1711) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 1 июль 2022)
• Башкирское восстание 1735—1740 гг.
• Вожди восстаний XVII—XVIII вв. из башкир Казанской дороги 2016 йыл 4 март архивланған.
• Таймасов Р. С. Алдар-Кусюмовское восстание и политическое положение Башкортостана в первой трети XVIII века//«Ватандаш», 2008. № 8 2017 йыл 7 май архивланған.
• Статья в Башкортостан: краткая энциклопедия 2013 йыл 2 июнь архивланған.
• Башкирия в составе русского государства. Восстания против гнёта и насилия 2011 йыл 30 декабрь архивланған.
• Политика христианизации
• Башкирские восстания 2018 йыл 23 сентябрь архивланған.
• Статья в БСЭ
• Алдар Исекеев 2013 йыл 9 декабрь архивланған.
• Лебедев В. И. Булавинское восстание
• YouTube сайтында Башкирское восстание 1704-1711 гг. или Алдаровщина