Ҡурҡытҡыстар

Ҡурҡытҡыстар (рус. страшилка) — рухи көстәр, антропоморф йә ғәҙәти әйберҙәр һәм тылсымлы көскә эйә булған ҡот осҡос нәмәләр тураһында миф рәүешендәге прозаик хикәйә.

Өйрәнеү

Башҡортостан территорияһында ҡурҡытҡыстарҙы йыйыу һәм өйрәнеү 20 быуат аҙағында — 21 быуат башында башлана. Республикалағы урыҫ һәм башҡа халыҡтарҙың балалар фольклорында йәшәп килә. Ҡурҡытҡыстарҙың нигеҙендә изгелек менән яуызлыҡтың фажиғәле конфликты ята. Әкиәттән айырмалы рәүештә, уларҙа яуызлыҡ еңә.

Иван Билибин. Убырлы ҡарсыҡ. 1911 йыл

Хөрәфәти хикәйәләр һәм әкиәттәр ҡурҡыныс хикәйәттәрҙән алда барлыҡҡа килгән. Уларға хөрәфәти хикәйәләрҙән сихырсы һәм убырлы ҡарсыҡ образдары, әүерелеү мотивтары; әкиәттәрҙән традицион башланғыстар, эпизодтарҙың өсләтә ҡабатланыуы, сюжеттың үҫешен билдәләүсе тыйыуҙы боҙоу һәм ҡайһы бер мотивтар алынған.

Ҡан эсеүсе (вампир)

Йөкмәткеһе

Ҡурҡыныс хикәйәт элементтары боронғо ауыҙ-тел ижадына ла хас. Был хикәйәттәрҙә донъя үҙенсәлекле: уларҙағы ҡара яуыз көс йә антропоморф йән эйәләре (вампирҙар, cихырсылар, рухтар һ. б.), йәки кешеләр (үгәй әсә, сиған, ҡан һурыусы ҡарсыҡ һ. б.), йә кеше тәненең бер өлөшө (йәшел күҙҙәр, ҡулдағы бысаҡ, ҡыҙыл тырнаҡ, һөйәкле ҡулдар), йә геройҙы уратып алған ябай көнкүреш әйберҙәре (пәрҙәләр, люстра, фортепиано һ. б.) үлтереүсе итеп һүрәтләнә. Ҡурҡытҡыстарҙа ҡара һәм ҡыҙыл төҫтәр өҫтөнлөк итә. Ваҡиғалар хәҙерге заманды сағылдыра һәм бер эпизодта (осраҡ, мәл) туплана, сюжет көсөргәнешле һәм хәрәкәтсән, мотивтарҙың төрлөлөгө һәм киң һүрәтләү хас түгел. Улар балаларға ҡурҡыуҙарын еңеп сығырға ярҙам итә, ҡабул ителгәнде анализлау һәм синтезлау оҫталығын формалаштырырға, тотанаҡлыҡты һәм эш итеү һәләтен һаҡларға өйрәтә.

Йәшерен фольклор

Балаларҙың «йәшерен фольклоры» (С. В. Тихомиров һүҙҙәре буйынса) шулай уҡ XX быуат аҙағы — XXI быуат башында барлыҡҡа килгән садистик шиғырҙарҙы ла (садистские стишки) үҙ эсенә ала. Хәҙерге заман балалар фольклорында бар. Уның тәүге өлгөләре өлкәндәр тарафынан булдырылған. Уларҙың барлыҡҡа килеүе XX быуаттың 80 — 90-сы йылдарҙа илдә өҫтөнлөк иткән социаль-иҡтисади һәм сәйәси шарттар менән бәйле.

Садистик шиғырҙарҙың нигеҙен таҡмаҡтар тәшкил итә. Мәҫәлән:
Бәләкәй малай боҙҙа уйнаны.
Уға боҙватҡыс яҡынлашты.
Балалар палубала оҙаҡ көлдө:
Уңда — ярты Пети һәм
Һул яғында ярты — Пети.
Бындай шиғырҙарҙың художестволы киңлеге күп төрлө: йорт, подъезд, сарлаҡ, тәҙрә, балкон, ҡоҙоҡ һәм башҡалар. Тематикаһы киңерәк, ата-әсәләр менән балалар, олатай-өләсәйҙәр, ейән-ейәнсәрҙәре, төрлө быуын туғандары, мәктәп уҡыусылары һәм уҡытыусылары, мәктәп идаралығы менән көндәлек мөнәсәбәттәренең төрлө яҡтарын үҙ эсенә ала.

СССР заманындағы ҡурҡытҡыс хикәйәләр

Көлкөлө һәм тулыһынса аҡылға һыймаҫлыҡ ҡурҡытҡыстар менән бала сағы СССР дәүеренә һәм 90-сы йылдар башына тура килгән балалар бер-береһен ҡурҡытырға яратҡан. Пионер лагерҙарында төнгө ут янында ултырғанда бер-береһенә сәстәр үрә торорлоҡ мәҙәктәр һөйләгән.

Лет 20 лет назад, когда лагерь «Дружба» только построили, у центральных ворот поставили две скульптуры — каменных барабанщицу и горниста. Однажды в горниста ночью ударила молния и разрушила его. Барабанщица стала тосковать по своему другу горнисту. С тех пор она ходит по лагерю «Дружба» и ищет похожего мальчика, а если найдёт похожего, то превратит его в камень и поставит его рядом с собой, и будет с ним охранять вход. А если попадётся не тот мальчик, то она поймает его и вырвет сердце.

«Пионер» ҡурҡытҡыстары 60-сы йылдарҙан билдәле, ә 2000 йылға ҡулланылмай тиерлек. Бының аңлатмалары күп: мәҫәлән, хәҙер балалар фильмдарҙан, интернеттан һәм яңылыҡтарҙан ҡурҡыныс хәбәрҙәр ала.

Һылтанмалар

• СТРАШИЛКА // Фольклор народов Башкортостана = Folklore of Bashkortostan peoples: энциклопедия / [Науч.-ред. коллегия: Ф. А. Надршина (гл. ред.), С. И. Апсатарова, Л. А. Афанасьева, В. Я. Бабенко, Ф. Г. Галиева, М. Х. Идельбаев, И. Е. Карпухин, Т. Г. Миннияхметова, И. Г. Петров, Р. Р. Садиков, У. Г. Саитов (отв. ред.), Р. А. Султангареева, И. К. Фазлутдинов, Г. Р. Хусаинова;. — Пер. на англ. яз.: ООО «Центр межкультурного сотрудничества»]. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2020. — ISBN ISBN 978-5-88185-474-4 (в пер.).