Википедия

Ҡашҡайҙар

Ҡашҡайҙар (үҙатамаһы — qaşqaylar, ед — qaşqay, әзерб. qaşqaylar, перс. قشقایی) — төрөк телле ҡәбиләләр[2], Фарс өлкәһе, Хузестан һәм Иранда көньяҡ Исфахан ҡалаһында йәшәй . «Ираникаға» ярашлы ҡашҡайҙарҙың ҡәбиләләр союзы төрлө этник сығышлы конгломераттарҙан ғибәрәт, уларҙың күпселеге төрки сығышлы, шулай уҡ лурҙар, ғәрәп һәм курдтар индерелгән[3]. Әзербайжандарҙың субэтносы булған шаһсевәндәр менән Уртаҡ тамырҙарға эйә була[4][5]. Бер сығанаҡтарға ярашлы, ҡашҡайҙар әзербайжан теленә яҡын ҡашҡай телендә һөйләшә[6][7], икенсе сығанаҡтарға ярашлы — ҡашҡай теле әзербайжан теленең диалекты була[8][9][10][11][12][13][14][15][16].

Ҡашҡайҙар
Туған тел Ҡашҡай һөйләше[d] һәм фарсы теле
Дәүләт  Иран
Халыҡ һаны 959 000 кеше[1]
 Ҡашҡайҙар Викимилектә

Килеп сығышы һәм атаманың килеп сығышы үҙгәртергә

XIX быуат дауамында һәм XX быуаттың беренсе яртыһында төрлө рус, Европа авторҙары тарафынан ҡашҡайҙарҙың килеп сығышы һәм уларҙың исеме буйынса бер нисә фекер әйтелә. Йыш ҡына теге йәки был ҡашҡай ҡәбиәләләрендә танылыу алған йәки XIX—XX быуаттарҙа төрлө ҡашҡай башлыҡтары әйткән версиялар алына[17]. М.С. Иванов был фактты ҡашҡай ырыуының төрлөлөгө кеүек килтерә, уның составына төрлө ваҡытта төрлө төрки элементтары үтеп инә[18]. Совет әрмән тарихсыһы Б.П. Балаян 1960-сы йылдарҙа быларҙы тәнҡитләй[19].

Мәҫәлән, бер версияны хуплаған В.В. Бартольд, Дж. Деморньи һәм XIX быуаттың ҡайһы бер Иран тарихсыларының версияһы буйынса ҡашҡайҙар уғыҙ ҡәбиләләренең береһе һалаҫтарҙан айырыла, улар Иранда Һалаҫстан тип аталған, һуңынан Фарсыға күсеп ултырған Фарсы Ирағының Кум-Саве-Солтанабад районында XI быуат башынан башлап төпләнә. Быға иҫбат итеп ҡашҡайҙар составында һалаҫ ҡәбиләләренең булыу фактын килтерә[20]. Балаян һалаҫтар сығышы теорияһының дөрөҫ түгеллеген әйтә, ул бер нисә тиҫтә ҡашҡай ҡәбиләләрендә ҙур булмаған Һалаҫтар ҡәбиләһенең барлығы ҡашҡайҙарҙың сығышын һалаҫтар менән бәйләргә сәбәп булмай тип иҫәпләй

Балаян үҙе ҡашҡайҙарҙы Әрдәбилдән алып Муганга тиклем йәшәгән шаһсевәндәр менән бәйләй, хикәйә сығанаҡтарға ярашлы, Ғәббәс I Фарсы Ирағының һалаҫтар йәшәгән шул уҡ Кум-Саве-Султанабад райондарын бүләк итә[19]. Артабан, был райондан шаһсевәндәрҙең бер өлөшө Ирандың көньяғына, Фарсҡа күсерелә, был һуңғы сиратта Сәфәүи дәүләтенең Португалия араһындағы Ормуз конфликты арҡаһында була[19]. Аҙ һанлы Һалаҫ ҡәбиләһе составында булыуын Балаян һалаҫтарҙың күп булмаған һаны менән аңлата, улар Кум-Саве-Солтанабадтан көньяҡҡа шаһсевәндәр менән бергә юллана[19]. Ҡашҡайҙарҙың атамаһын Балаян Иран Әзербайжанындағы Ҡашҡа-Даг һырты менән аңлата, уның һырты буйлап шаһсевәндәр йәшәгән була. Был осраҡта «ҡашҡа-и» һүҙен «ҡашҡай» йәки «ҡашҡайлы» тип аңларға кәрәк[19]. Үҙенең теорияһын иҫбатлау өсөн Бабаян ҡашҡай ҡәбиләләре атамаларын килтерә, улар Әзербайжанда ҡалған шаһсевән ҡәбиләләре атамалары һәм Әзербайжан топонимдары менән оҡшаш. Миҫал булып Мугандан сыҡҡанды аңлатыусы ҡашҡай ырыуы Муганлы тора; ҡашҡайҙарҙы урынлаштырыу үҙәге Семирун Мугандағы Семирун оҡшашлығы буйынса, Әрдәбилдән 20 км алыҫлыҡта; Фарста Маку ҡалаһы Иран Әзербайжанындағы Маку ҡалаһы оҡшашлығы буйынса; ҡашҡай Ҡарабах ырыуы һәм Фарста Кух-е-Ҡарабах тауы, уны, Фарстағы көнсығышты өйрәнеүсе совет белгестәре делегацияһы хәбәр итеүенсә, урындағы ҡашҡайҙар 1945—1946 йылдарҙа ата-бабалары ере хөрмәтенә атағандар[19]. Пьер Оберлинг шулай уҡ ҡашҡайҙарҙың исемен Әзербайжанда Ахарҙан көньяҡҡа ҡарай Ҡашҡадаг тауы менән бәйләй. Шулай уҡ Хоя тирә-яғындағы Ҡашҡа Булаг ауылы менән бәйле булыуы мөмкин[21] . Шулай уҡ ҡашҡайҙарҙың унда барлыҡҡа килеүе XIII быуатта Сыңғыҙхандың баҫып инеүе менән бәйле тигән фараз да бар, унан һуң ҡашҡайҙар бер нисә быуат Аҡ Ҡуйлылар төркүмән ҡәбиләләре конфедерцияһы составында булып, Әрдебил тирә-яғында йәшәй. Һуңынан, XVI быуатта ҡашҡайҙар Фарсҡа Исмәғил I тарафынан португалдар һөжүмен кире ҡағыу өсөн күсерелә[22]. Ҡашҡай тарихсыһы һәм күсмә халыҡ хоҡуҡтары өсөн көрәшсе Мөхәммәт Бахманбеги шулай ҡашҡайҙарҙың төп өлөшө Кавказ аръяғында, Баҡыла байтаҡ ваҡыт йәшәгән тигән фекер яҡлы, быны дөрөҫләп, ул ҡашҡайҙарҙың антрополгик характеристикаларында һәм уларҙың телен әзербайжан теленә оҡшашлығында күрә. Ҡашҡайҙарҙың һәм шаһсевәндәрҙең уртаҡ тамырҙарын Британия тарихсыһы Ричард Таппер Сәфәүи дәүләтендә шаһсевәндәр тураһындағы үҙенең мәҡәләһендә раҫлай[4]. Шаһсевәндәргә арналған башҡа мәҡәләлә, Таппер көнсығышты өйрәнеүсе совет белгесе Л.И. Мирошников ҡашҡайҙарҙың Әзербайжандан килеп сығышы тураһында Балаян теорияһы менән ризалаша, тип күрһәтә[23]. Совет шәрҡиәтсеһе Н. А. Кузнецова ҡашҡайҙар шаһсевәндәрҙең бер өлөшө һанала, тип иҫәпләй[24]. Америка тарихсыһы һәм төркиәтсе Голден Питер, Балаян кеүек үк, ҡашҡайҙарҙың атамаһы уларҙың Иран Әзербайжанынан сыҡҡанлығын иҫбатлай тигән фекерҙә. Ул ҡашҡайҙарҙың сығышын шул уҡ уғыҙ төрөк элементтары менән бәйләй, улар әзербайжан халҡының нигеҙен тәшкил итә[25]. XX быуатта ҡашҡайҙар ырыуы конфедерацияһы башлыҡтары үҙҙәрен туранан-тура Оҙон Хәсән вариҫтары һәм шулай уҡ Исмәғил шаһ менән туғанлыҡ бәйләнештәре бар тип раҫлай[26] 

Бынан тыш XIX быуат уртаһында британ консулы Кит Эдвард Абботтың бер ҡашҡай илбәгенән яҙып алған һүҙәренә ярашлы ҡашҡайҙар Хулагу хан тарафынан, Үҙәк Азия һәм Ҡытай сигендәге өлкәнән, Ҡашғарҙан күсерелә. Был фекер менән лорд Керзон һәм А.А. Ромаскевич та ризалаша[27] Ҡашғарсылар менән кашҡайҙарҙы шулай уҡ Арминий Вамбери[28] һәм В. Берар ҙа бәйләй. Әммә В. П. Балаян «ғашғар» һәм «ғашғаи» һүҙҙәренең ораҡлы оҡшашлығына нигеҙләнгән һәм ҡашҡайҙарҙың һәм Ҡашғария төрөк телле халыҡтың телендә, мәҙәниәтендә, көнкүрешендә тәрән айырмалар арҡаһында был теорияны дөрөҫ түгел тип иҫәпләй[29]. Мөхәммәт Бахманбеги шулай уҡ был версияны тәнҡитләй, уны ғилми анализға мөнәсәбәте юҡ тип баһалай[30]. Г. Керзон ҡашҡайҙарҙы төрөкләштерелгән лурҙар тип һанай, сөнки ул уларҙың йолалаларында һәм ғөрөф-ғәҙәттәрендә оҡшашлыҡ таба[2].

Америка тарихсыһы Пьер Оберлинг, ҡашҡайҙарға арналған Ираник Энциклопедияһы авторы, ҡашҡайҙарҙың ата-бабалары ере итеп Иран Әзербайжанын атай[3]. Балаян кеүек үк ул да был төбәккә ҡарата Муганлу, Аҡ Ҡуйынлы, Ҡара Ҡуйынлы, Бейгдели һәм Муселлу күп һанлы ырыу атамаларына һылтанмалар менән иҫбатлай. Бынан тыш Оберлинг ҡашҡайҙарҙың йыш ҡына Иран Әзербайжанындағы Әрдебилде үҙенең йорто тип иҫәпләй. Ҡашҡайҙарҙың атамаһының килеп сығышына ҡарата, Оберлинг, Балаяндан айырмалы рәүештә, этнонимдың килеп сығышын төрөктәрҙең «ҡашҡа» һүҙенән, аттың маңлайындағы аҡ тапты аңлатҡан һүҙҙән килеп сығыуы теорияһын хуплай[3]. Был теорияны үҙ ваҡытында В.В.Бартольд та алға ҡуя, шул уҡ фекерҙә Гаррот и А. А. Ромаскевич та була[31]. Балаян үҙе этнонимдың был килеп сығыу теорияһын ҡашҡайҙарҙың тарихы менән бәйле түгел һәм һүҙҙәрҙең осраҡлы оҡашалығына нигеҙләнгән икеле һәм абстракт тип һанай. Балаян Иран һәм Әзербайжан тарихында ырыуҙар һәм ырыуҙар конфедерациялары хайуандарҙың атамалары йәки уларҙың төҫтәренә бәйле күп кенә осраҡтар булыуына күрһәтә, мәҫәлән, Аҡ-Ҡуйынлы, Ҡара-Ҡуйынлы, әммә бер нисә тиҫтә ҡашҡай ырыуҙарының атамалары араһында бер ниндәй ҙә хайуан юҡ, ә ҡашҡайҙар үҙҙәре ат йәки аҡ таплы башҡа хайуан менән бәйле бер ниндәй ҙә риүәйәт белмәй. Балаян,был теорияның абстрактлылығына һәм нигеҙһеҙлегенә күрһәтеп, әзербайжан һәм фарсы телдәрендә ҡашҡайҙарҙың этнонимына оҡшаған башҡа һүҙҙәрҙең күплеген, уларҙы осраҡлы рәүештә этноним менән бәйләргә мөмкинлеген яҙа[32]. Ҡашҡайҙар ырыуының күп өлөшө төрөк сығышлы булыуға ҡарамаҫтан, төрлө осорҙарҙа ҡашҡайҙар составына лурҙар, бәхтиәрҙәр, ғәрәптәр кеүек төрөк булмаған элементтар инә[3][18][25] Кәрим хан Зенд ваҡытында күп кенә курд һәм лур ҡәбиләләре шулай уҡ ҡашҡайҙар составына инә[3]. Бөтәһе лә улар ассимиляцияға дусар була һәм ҡашҡайҙарҙан тел, кейем һәм ғөрөф-ғәҙәттәр планында айырылмай[18].

Тарихы үҙгәртергә

XIX быуатҡа тиклем үҙгәртергә

Ҡашҡайҙарҙың иртә тарихы ғәмәлдә билдәһеҙ. Иран ҡәбиләләре буйынса Америка белгесе Ричард Таппер ҡашҡайҙарҙың килеп сығышын башлыса XVII быуатта тип иҫәпләй, әммә XVIII быуатҡа тиклем ҡашҡайҙар тураһында тарихи мәғлүмәттәрҙең булмауына күрһәтә[33]. Ҡашҡайҙар үҙҙәре тыуған ере тип Әрдебилде[34] һәм үҙҙәрен Көньяҡ Иранға португалдар һөжүмен кире ҡағыр өсөн Исмәғил I Сәфәүи тарафынан күсерелгән тип иҫәпләй, ә Пьер Оберлинг уларҙың Фарстың төньяҡ-көнбайышында XV быуатта уҡ йәшәүен телгә ала[3].

XVIII башында, ҡашҡай илхандары династияһы башлығы Джан Мөхәммәт-ага етәкселеге ваҡытында, ҡашҡайҙар Фарс тарихында мөһим роль уйнай башлай. Икенсе ҡашҡай башлығы Хәмит-бек Ҡашҡаи Сәфәүи шаһы Солтан Хөсәйен хакимлығы ваҡытында билдәле шәхес була[3].

Джани -аганың ике улы Исмәғил-хан һәм Хәсән-хан Нәҙир-шаһтың Һинд походында ҡатнаша, әммә һуңынан шаһ ҡәһәренә юлығалар, һөҙөмтәлә Хәсән-хан язалап үлтерелә, ә Исмәғил-хан күҙһеҙ ҡалдырыла. Нәҙир-шаһ ҡашҡайҙарҙы Хөрәсәнгә күсерә, һәм улар Фарсҡа тик уның үлеменән һуң ғына, Кәрим-хан Зенд хакимлығы ваҡытында әйләнеп ҡайта. Һуңыраҡ, Исмәғил-хан Кәрим-хан Зендтың ышаныслы кешеһе була. Кәрим-хан Зендтың вафатынан һуң Исмәғил-хан Зенд вариҫтары араһында власть өсөн көрәшкә ылыға. Әммә ул хуплаған Зәки-хан Зенд үлтерелә, ә Исмәғил-хан уның дошманы Әли Мурад-хан тарафынан язалап үлтерелә. Исмәғил-хандан һуң ҡашҡайҙар ырыуын уның берҙән-бер улы Джан Мөхәммәт-хан етәкләй, Ул да Джафар-ханға (уның да атаһы күрәһең, Әли Мурад-хан тарафынан үлтерелә) ярҙам итеп, Зендтарҙың үҙ-ара ыҙғышына йәлеп ителә. Джафар-хан үлтерелгәндән һуң Джани-хан уның улы Лотф Әли-ханға ярҙам итә[3].

1788 йылда Каджар хакимы Ага Мөхәммәт-хан, Ирандың буласаҡ шаһы, ҡашҡайҙарға ҡаршы кампания башлай, әммә ҡашҡайҙар тауҙарға ваҡытында китеп өлгөрә, унда Каджар тоҙағына эләгә алмайҙар. 1794 йылда, Ага Мөхәммәт-хан Лотф Әли-ханды тар-мар итә, Джани-хан үҙенең ғаиләһе менән Загрос тауҙарына ҡаса, унда 1797 йылда Каджарҙың үлеменә тиклем йәшеренә. Ага Мөхәммәт Каджар үс итеп ҡайһы бер ҡашҡай ырыуҙарын Ирандың төньяғына күсерә[3].

Фарсты яулап алғандан һуң Ага Мөхәммәт Каджар өлкәнең наместнигы итеп үҙенең вариҫы һәм туғаны Баба-ханды, буласа Фәтх Әли-шаһты тәғәйенләй. Баба-хандың вариҫы һәм улы Ғәббәс-мирза атаһының Фарста хакимлығы ваҡытында Джани-хандың кесе улдары менән дуҫлаша, был уларға киләсәктә ғүмерҙәрен һаҡлап ҡалырға һәм артабан күтәрелергә мөмкинлек бирә. Тәхеткә ултырғандан һуң Фәтх Әли-шаһ Джани-ханға Фарсҡа ҡайтырға рөхсәт итә, унда күп ҡашҡай ырыуҙарының ҡашҡайҙар тирәләй консолидацияһы ҡашҡай хандарының байтаҡ йоғонтоһона килтерә.[35].

XIX быуат үҙгәртергә

В 1823/1824 йылда Джани-хан вафат була, һәм ҡашҡай ырыуҙарын илхан титулын алған уның өлкән улы Мөхәммәт Әли-хан етәкләй[3]. Мөхәммәт Әли-хандың кесе туғандары Муртузакули-хан, Мостафакули-хан һәм Мөхәммәткули-хан илбәг титулдарын ала[35]. 1824/1825 йылда Мөхәммәт Әли-хан Фарстың хакимы Фәтх Әли шаһтың улы Хөсәйен Әли мирза Фарман Фарманың ҡыҙына өйләнә[3], был уны Ирандың көньяғында иң абруйлы кеше яһай. 1831/1832 йылда Мөхәммәткули-хан ҡеүәтле Гавами ырыуы вәкиле, язалап үлтерелгән Фарстың беренсе министры һәм калантары Хаджи Ибраһимдың ейәнсәренә өйләнергә теләй. Шулай уҡ Мөхәммәткули-хандың буласаҡ улы Мөхәммәт Әли-хандың ҡыҙына өйләнеүе фараз ителә [35].

Никахҡа Фарстың вәзире ҡамасаулай, ул Фарман-Фарманы Фарстың ике ҙур йортоноң берләшеүен вариҫ принцы Ғәббәс-мирзаның уға ҡарата ҡулланыуы мөмкин тип ышандыра. Принц илханды ҡулға алырға бойора. Быға яуап итеп ҡашҡайҙар Муртузакули-хан бойороғо буйынса Керманға юллана, унда Ғәббәс-мирзаның улы наместник Наваб Сейф-оль- Мольк мирза уларҙы йылы ҡабул итә. Наместник уларға 100 мең кешегә иҫәпләнгән көтөүлек бүлеп бирә. Шул арала иреккә сыҡҡан Мәхәммәт Әли -хан Ғәббәс-мирзанан ярҙам һорай, һәм тегенеһе шаһ алдында ҡашҡайҙарҙы яҡлап сыға[35].

1832/1833 йылда Фарман-Фарма ҡашҡайҙарҙы Фарсҡа ҡайтарыу ниәте менән Керманға походҡа юллана. Бынан һуң Фарман-Фарманы оҙатып йөрөүсе Фарстың шәйех-әл-исламы һәм калантары Мөхәммәт Әмингә ҡашҡайҙарҙың Фарсҡа ҡайтыуҙары тураһында һөйләшергә мөмкин була. Әммә 1833 йылдың октябрендә Ғәббәс-мирза вафат булғандан һуң, Фарман-Фарма Мөхәммәт Әли-ханды бәреп төшөрә, уның Баг-е Арам резиденцияһын баҫып ала һәм вариҫтарын күҙһеҙ ҡалдыра. Ҡашҡайҙарҙың хакимы булып Мөхәммәт Әли -хандың кесе ҡустыһы Мөхәммәткули-хан булып китә[35]. Ираникала ҡашҡайҙар тураһында мәҡәләнең авторы Пьер Оберлингҡа ярашлы, 1836 йылда Мөхәммәт Әли-хан 1836 йылда Тәһранға саҡырыла һәм Мөхәммәт шаһ Каджарҙың һарайында 1849 йылға тиклем ҡала, шунан һуң Ширазға әйләнеп ҡайта[3].

Мөхәммәт Әли-хан үлгәндән һуң 1852 йылда Мөхәммәткули-хан илхан була. Яңы илхандың власы яңы шаһ Насреддин Каджар ваҡытында ныҡ сикләнгән була. Мөхәммәткули-ханды Ширазда ҡашҡайҙар ырыуҙарын тынысландырыу өсөн тотҡон кеүек тоталар. Бынан тыш, 1861/1862 йылда Насреддин-шаһ Ирандың көньяғында үҙенең власын көсәйтеү һәм ҡашҡайҙарҙы көсһөҙләндереү өсөн яңы Хамсе ырыуы конфедерацияһын ойоштора, уны Гавамиҙың ҡеүәтле һәм бай нәҫеле етәкләй[3].

1867/1868 йылда Мөхәммәткули-хан вафат булғандан һуң илхан булып уның улы Солтан Мөхәммәт-хан тора. Көсһөҙ һәм алкоголизм менән яфаланған идарасы аҫтында ҡашҡайҙар 1870 йылдар башында көслө аслыҡҡа дусар була. Солтан Мөхәммәт-хан 1871/1872 йылда эшен ҡалдыра, шул уҡ ваҡытта үҙенең илхан титулын һаҡлап ҡалдыра. Ҡашҡайҙар конфедерацияһы тарҡалыу сигендә була, уны меңләгән ғаилә ҡалдыра[3].

Ҡашҡайҙар Конституция революцияһы һәм Беренсе донъя һуғышы ваҡытында үҙгәртергә

Тик XX быуат башында, Мостафакули-хандың ейәне, Джани-хандың улы илхан Исмәғил-хан Ҡашҡай ваҡытында ҡашҡайҙар элекке бөйөклөгөн ҡайтара. Был ваҡытта Иранда ҡоторонған Конституция революцияһы (1905—1911) үҙәк власты ныҡ көсһөҙләндерә. Был осраҡ менән файҙаланып, Исмәғил-хан Фарста ҡәбиләләргә ҡараған ерҙәрҙе баҫып ала, шул ваҡытта уның дошманы Гавами йорто етәксеһе Гавам әл-Мульк Ширазда нығынып ала. Конституция революцияһы фонында Исмәғил-хан конституциялыларҙы хуплай, ә Гавами роялистарға ярҙам итә. Әммә бәхтиәрҙәр Тәһран өҫтөнән контроль алып һәм Гавами уларға ярҙам иткәндә, Исмәғил-хан реакцион булған вәли Шәйех Казал менән союз төҙөй, ул «Көньяҡ Лигаһы» тигән исем ала[3].

Хузестанда нефть сығарыу концессияһына эйә булыусы британлылар Көньяҡ Лигала янау күрәләр. Бынан тыш Британия сауҙагәрҙәре үҙҙәренең финанс юғалтыуҙарында ҡашҡайҙары ғәйепләй, сөнки уларҙың төп сауҙа юлдары ҡашҡайҙар ере аша үтә. Ошо сәбәпле Гавами яғын ҡабул иткән британлылар Исмәғил-ханды хәрби хәрәкәттәрҙе туҡтатыуҙы мәжбүр итә, сөнки ҡашҡай яугирҙәре Фарс наместнигы һалдаттары менән бер нисә тапҡыр Ширазда Гавами позицияларына һөжүм иткән була[3].

Тыныслыҡ оҙаҡ дауам итмәй, һәм Фарс Беренсе донъя һуғышы башында ҡабаттан конфликтҡа инә. Ғосман империяһы тарафынан джихад иғлан иткәндән һуң Немец командованиеһы Төньяҡ Африканан алып Британ Һиндостанына тиклем мосолмандарҙың дөйөм ихтилалына һәм нейтарль булған Иран менән Афғанстандың Үҙәк дәүләттәргә берләшеүенә өмөт бағлай. Уларҙың планы килеп сыҡмаһа ла, немецтар шулай ҙа Иран һәм Афғанстанға үҙәренең бер төркөм агенттарын ебәрә. Иран төркөмөн дипломат Вильгельм Вассмусс етәкләй, ул Буширҙа герман консулы булараҡ ырыу башлыҡтары менән дуҫлаша. Вассмусс Ширазда герман консулы сифатында Фарсҡа 1915 йылдың яҙында килә, әммә британлылар тарафынан тотола, улар уның ҡорамалдарын һәм йәшерен кодын эләктерә. Шулай ҙа 1915 йылдың ноябрендә Вассмусс герман герман офицерҙары менән бергә Ширазда түңкәрелеш ойоштора һәм консулды һәм ун бер британ подданыйын ҡулға ала. 1916 йылдың февралендә инглиздәр оккупациялаған Буширға ҡасҡан Гавам әл-Мульк, Шираздың генерал-губернаторы, Ширазды баҫып алыу өсөн үҙ армияһы менән сығыш яһай. Һунар ваҡытында ул вафат булып ҡалһа ла, уның титулын мираҫ итеп алып ҡалған улы Ширазды яулап ала. Гераман түңкәрелештәренә юл ҡуймау маҡсатында Британия офицерҙары етәкләгән «Көньяҡ фарсы уҡсылары» исеме аҫтында яңы берләшмә барлыҡҡа килә[3].

Еңелеүҙән һуң Вассмусс үҙенең көсөн яңы ырыу союздарын ойоштороуға йүнәлтә. Вассмуссты хуплаусылар араһында 1911 йылда Гавами йортон хуплаған өсөн инглиздәрҙе яратмаған Исмәғил-хан Ҡашҡаи була. Васмусс тарафынан Ғосман империяһының тиҙ еңеүенә ышанған Исмәғил-хан британлыларға ҡаршы сығырға ҡарар итә, әммә үҙенең көсөн юғары баһалай. 1918 йылдың майында ҡашҡайҙар араһында Бушир-Шираз юлында Кан-Зеньян янында көньяҡ-фарсы уҡсылары һөжүм итә, ҡашҡайҙар, һан яғынан өҫтөнлөк итеүенә ҡарамаҫтан, еңелә. Вассмусс Кумға ҡаса, унда 1919 йылда тотола[3].

Ҡашҡайҙар ырыуының һәм Пехлеви режимының ҡаршы тороуы үҙгәртергә

1925 йылда Иранда күп йыллыҡ көрсөк элекке казак офицеры Реза-шаһ Пехлевиның тороуы менән бөтә. Исмәғил-хан Ҡашҡаи һәм уның өлкән улы Насир-хан 1926 йылда Тәһранға депутат сифатында саҡырыла, әммә тиҙҙән шаһтың тотҡондары икәнлеген аңлап ҡала, Реза-шаһ уларҙы ҡашҡайҙар ырыуын ҡоралһыҙландырыу өсөн үҙәк хөкүмәт менән хеҙмәттәшлеккә мәжбүр итергә маташа. Исмәғил-хан һәм Насир-хан тиҙҙән депутаттың тейелмәҫлегенән мәхрүм була һәм ҡулға алына. Шул уҡ ваҡытта ҡашҡай ырыуҙарына хәрби губернаторҙар тәғәйенләнә, ҡашҡайҙар мәжбүри хеҙмәткә һәм һалым системаһына эләгә, уның менән коррупцияға бирелеүсе түрәләр мауыға[3].

Ҡайһы бер хәрби губернаторҙарҙың баш-баштаҡлығы менән көсәйгән ырыуҙарҙың асыуы 1929 йылдың яҙында ҙур күләмле ихтилалға әйләнә, унда ҡашҡайҙар төп ролде уйнай. Бер нисә ай ҡаршы тороуҙан һуң шаһ Пехлеви хөкүмәте күскеселәр менән тыныслыҡ килешеүе төҙөргә мәжбүр була, уның буйынса Исмәғил-хан һәм Насир-хан ҡабаттан Мәжлистың (Иран парламентының) ағзалары була, хәрби губернаторҙар ырыуҙарҙан алына, дөйөм амнистия иғлан ителә. Әммә Иранда күсенсе йәшәү рәүешенең дошманы Реза-шаһ Пехлеви, бер аҙ ваҡыттан һуң ҡашҡайҙар конфедерацияһын бөтөрөргә ҡарар итә. 1932 йылда ҡашҡайҙар яңынан ихтилал күтәрә, әммә ул һөҙөмтә бирмәй. Киләһе йылда Исмәғил-хан Ҡашҡаи шаһ төрмәләренең береһендә үлтерелә, ә ҡашҡайҙарҙың күсмә юлдары Реза-шаһтың заманса механизацияланған армияһы менән ябыла. Шундай сәйәсәте менән Реза-шаһ иген үҫтереүселәрҙең һанын арттырырға тырыша, әммә һөҙөмтәлә был ас күскенселәрҙең артыуына килтерә[3].

Шундай һай сәйәсәт ҡашҡайҙарҙы тулыһынса юҡ итрегә мөмкин була, әммә 1941 йылдың сентябрендә Реза-шаһ союзниктар баҫымы аҫтында тәхеттән баш тарта һәм Насир-хан һум уның ҡустыһы Хосров-хан, ҡашҡайҙар конфедерацияһын тергеҙеп, Тәһрандан Фарсҡа ҡайта. Насир-хан үҙен илхан тип иғлан итә, ырыу биләмәле өҫтөнән контролде тергеҙә һәм яңырта[3].

Атаһы кеүек үк, Насир-хан да британлыларға ҡаршы ҡараштарға эйә була һәм Икенсе донъя һуғышында Германия яҡлы була, ул немецтарҙың Ирандан британлыларҙы ҡыуып сығарыуына ышана. Тәһранда немец агенты Бартольд Шульце-Холтустың барлығын белеп, Насир-хан уны 1942 йылдың яҙында Фарсҡа килергә күндерә. Фарсҡа килеү менән, Бартольд Шульце-Холтус ҡашҡайҙарҙың төп торағы Фирүзәбадҡа юллана һәм Насир-хандың хәрби советнигы була. Һуңыраҡ, Фарсҡа бер нисә башҡа немец агенттары килә. Әммә немецтар вәғәҙә иткән ҡоралдың ҡашҡайҙар ғәмәлдә береһен дә ала алмайҙар[3].

Британлылар хәрби ҡыҫылыштан баш тарта һәм Иран хөкүмәтен Фарстағы үҙәк власты тергеҙеү өсөн көс ебәрергә мәжбүр итә. 1943 йылдың яҙынла Фарсҡа регуляр армия ебәрелә, ләкин ул ҡашҡайҙарҙан һәм уларға союздаш ырыуҙарҙан бер нисә ауыр юғалтыуҙар кисерә. Мәҫәлән, Самирумда бөтә гарнизон юҡҡа сыға, 200 фарсы һалдаты һәм өс полковник юҡ ителә. Ахырҙа үҙәк хөкүмәткә ҡашҡайҙар менән тыныслыҡ килешеүе төҙөргә тура килә, уның буйынса ҡашҡай конфедерацияһы үҙенең автономияһын һаҡлап ҡала. Тыныслыҡ урынлаштырылғандан һуң Насир-хандың туғандары Малик-Мансур-хан һәм Мөхәммәт Хөсәйен-хан һөргөндә булған Германиянан ҡайта, әммә ҡайтыу менән британлылар уларҙы ҡулға ала һәм 1944 йылдың яҙында немец агенттарына алмаштырыла[3].

1946 йылда тағы бер ҡайшҡайҙар ихтилалы була, был юлы советтарға ҡаршы һәм ул премьер-министр Әхмәт Кавам тарафынан башлана, ул был ихтилал коммунистар һәм СССР йоғонтоһон кәметер тип өмөт итә. Большевиктарға ҡарата дошманлыҡ хисенә эйә булған, артабан антикоммунистик коалицияны етәкләргә һәм артабан Фарста тормош кимәлен күтәрергә теләгән Насир-хан ризалаша. Һөҙөмтәлә, 1946 йылдың сентябрендә ул Рахдарҙа конференция йыя һәм «Саадун» милли хәрәкәтен иғлан итә. Конференцияла Кавамдан тыш бөтә хөкүмәттең отсавкаға китеүе, Фарстың өстән ике өлөш һалымы урындағы ҡаҙнаға бүленеүе, һис кисекмәҫтән провинция советтарының ойошторолоуы һәм Мәжлисҡа Фарстан күп һанлы делегаттарҙың булыуы талап ителә. Был талаптар кире ҡағылғандан һуң Хузестандан алып Керманға тиклем ырыуҙар баш күтәрә, ҡашҡайҙар Казерун һәм Абадуны баҫып ала. Кавам планы тормошҡа аша һәм уға Хеҙмәт партияһынан коммунистар булмаған министрҙар кабинетының яңы составын булдырырға мөмкин була. Ул «Саадун» талаптарының күп өлөшөн ҡабул итә, ул ғына ла түгел, Насир-хандың ҡустыһы Хосров-хан Төньяҡ Иранда совет нефть концессияһын кире ҡаҡҡан Кавама партияһынан Мәжлисҡа һайлана[3].

1945—1953 йылдарҙа ҡашҡайҙар конфередацияһы «Дүрт туған», Исмәғил-хан Ҡашҡаиҙың улдары власы аҫтында ныҡ үҫешә — Насир-хан һәм Малик Мансур-хан Фарста ырыу башлыҡтары була, шул уҡ ваҡытта Мөхәммәт Хөсәен-хан һәм Хосров-хан ҡашҡайҙарҙың мәнфәғәтен Тәһранда яҡлай[3].

1953 йылда «Дүрт туғанды» шаһ Пәхләүиҙе ҡолатырға маташыуҙа Мосаддыҡ ярҙам итә, әммә Мосаддыҡ тиҙҙән Америка һәм Британия махсус хеҙмәттәре ойошторған түңкәрелеш ваҡытында ҡолатыла, ә 1954 йылда шаһ хөкүмәте менән оҙаҡ булмаған ҡаршы тороуҙан һуң «Дүрт туған» илдән ҡыуыла, ә мөлкәте конфискациялана[3].

Теле үҙгәртергә

Ҡашҡайҙар теленә ҡағылышлы ғалимдарҙың берҙәм классификацияһы юҡ. Башлыса, төрлө версияларға ярашлы, ҡашҡай теле әзербайжан йәки уға теге йәки был кимәлдә яҡын булған телдең диалекты булып тора. О. Л. Вильчевский һәм А. И. Першиц[7], М. С. Иванов([31], БРЭ)[36] ҡашҡайҙар әзербайжан теленә яҡын телдә һөйләшә тип хәбәр итә. В. П. Балаян[37], Гейгер, Хеласи-кун, Куйперс һәм Карл Менгес[38], Н. А. Баскаков[8], (БСЭ)[9], (НРМ)[39], Энциклопедия Народов Африки и Ближнего Востока[14], (Энциклопедия Народов Африки и Ближнего Востока)[14], Тадеуш Ковальски[40][41], Ахмед Джафароглу[40], А. Бодроджлиджети[13], (Энциклопедия языка и лингвистики)[42] ҡашҡай телен әзербайжан теленең диалекты тип иҫәпләй. Питер Голден шулай уҡ ошо фекер яҡлы[43]. Оливер Гаррод швед төрөк белгесе Ярринг ҡашҡайҙар теле тулыһынса әзербайжан телен менән тап килә тигән һығымтаға килгән, тип иҫәпләй[31]. Ҡашҡайҙарҙың Кавказ аръяғынан, Баҡы районынан сығыуы тураһындағы версия яҡлы тарихсы Бахманбеги шулай уҡ әзербайжан һәм ҡашҡайҙар теле араһында айырма ҙур түгел, тип раҫлай[30]. Аннмари фон Габен шулай уҡ ҡашҡайҙар һәм айналлу һөйләштәре әзербайжан теленә яҡын тигән фекерҙә[41]. Немец төрөк белгесе Герхард Дерфер, әзербайжан теле тураһында мәҡәлә авторы ҡашҡай телен әзербайжан теленә шул тиклем яҡын, хатта уны һуңғыһының диалекты тип иҫәпләргә мөмкин, тип яҙа[41][44]. Ираника энциклопедияһында ҡашҡай теленә арналған икенсе мәҡәләнең авторы, Микаэль Кнюппель, киреһенсә, ҡашҡайҙар телен уғыҙҙар теленең айырым көньяҡ төркөмөнә бүлә[41].

Ҡашҡайҙар үҙенең телен төрки теле тип һанай[3].

Тасуирламаһы үҙгәртергә

XX быуат уртаһына тиклем был ырыу берләшмәһе — ҡатмарлы ырыу ойошмаһы —үҙ башлығы (илхан) тарафынан идара ителә , башында хандар тора. Дөйөм һаны — 1,7 млн тирәһе кеше. Бөтә ҡашҡайҙар ҙа икенсе тел кеүек фарсы теле менән һөйләшә. Ҡашҡайҙарҙың күпмелеге — мосолмане-шииттар, шулай уҡ мосолманғаса динен һаҡлаған(утҡа табыныу)[45]. Ҡайһы бер сығанаҡтарға ярашлы әзербайжан этносының өлөшө булып тора[46].

Ҡашҡайҙарҙың ырыу берләшмәһе биш ҙур ырыуҙы (дарешури, шашбулюк, кашкули, фарсимадан, амале) һәм күп һанлы ваҡ ырыуҙарҙы берләштерә[2]. Ҡашҡайҙарҙың яртыһы тиерлек — күскенселәр, ҡалғандары ултыраҡ тормош алып бара. Ҡашҡайҙарҙың традицион төп шөғөлө — күсмә малсылыҡ, өлөшләтә — игенселек (бойҙай, арпа, дөгө); балаҫ һуғыу үҫешкән.

Ҡашҡайҙарҙың оҙаҡ ваҡыт үҫешкән ырыу-ҡәбилә ойошмаһында квази (феодаль) мөнәсәбәттәр һаҡлана.

1929 йылда ҡашҡайҙар фарсы шаһы Реза Пехлевиға ҡаршы ихтилал күтәрә, әммә ул баҫтырыла. Реза-шаһ ҡолатылғандан һуң Насир-хан Ҡашҡаи етәкселе аҫтында ҡашҡайҙар үҙ территорияһынан хөкүмәт вәкилдәрен ҡыуып сығара; баш күтәреүселәр көслө гарнизоны менән Семиром ҡәлғәһен баҫып ала һәм 1943 йылда хатта уларға ҡаршы сыҡҡан ғәскәрҙәрҙе тар-мар итә[47]. Ләкин тиҙҙән инглиздәр артабан Насир-хан менән килешеүгә өлгәшә һәм уны Иранда үҙ сәйәсәтенең ҡоралы итеп файҙалана. Автомобиль Ниссан Моторс корпорацияһы 2006 йылда был халыҡ хөрмәтенә аталған үҙенең Ниссан Кашкай кроссоверы моделен тәҡдим итә[48].

Ҡашҡай ырыуҙары идарасылары үҙгәртергә


Галерея үҙгәртергә

  •  
    Ҡашҡайҙар сатырҙа
  •  
    Ҡашҡайҙар һуҡҡан келәм
  •  
    Кашҡайлы Бута һүрәте менән милли кейемдә
  •  
    Ҡашҡай балаһы традицион эшләпәлә һәм кейемдә

Комментарийҙар үҙгәртергә

  1. ↑ Согласно источникам, в 1884—1885 г.г. оставался ильханом, в то время как Дараб-хан был ильбеги.[49]

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ https://www.ethnologue.com/country/IR/languages
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Луры и бахтиары. Кашкайцы // Народы Передней Азии. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1957. — С. 276.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 3,12 3,13 3,14 3,15 3,16 3,17 3,18 3,19 3,20 3,21 3,22 3,23 3,24 3,25 3,26 3,27 Pierre Oberling Qashqa'i Tribal Confederacy I. History. — 2003.
  4. ↑ 4,0 4,1 Richard Tapper — Shahsevan in Safavid Persia (1974). — С. 24.
  5. ↑ Б. П. Балаян, «К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев», с. 361
  6. ↑ КАШКА́ЙЦЫBigEnc.Ru.Дата обращения 5 ноября 2017.
  7. ↑ 7,0 7,1 О. Л. Вильчевский, А. И. Першиц. «Переднеазиатский этнографический сборник» —И. Академии наук СССР, 1958 — стр. 97
  8. ↑ 8,0 8,1 Н. А. Баскаков. «Введение в изучение тюркских языков» — ИВШ, 1969 — стр. 267
  9. ↑ 9,0 9,1 Большая советская энциклопедия. Третье издание. В 30 томах. Главный редактор: А. М. Прохоров. Том 1: А — Ангоб. Москва: Государственное научное издательство «Большая Советская Энциклопедия», 1969, стр. 277.

  10. ↑ М. Б. Баxманбеги. Ук. соч., стр. 11-12..
  11. ↑ A. Vambery, " Ćagataische sprachstudien...".
  12. ↑ Captain Oliver Garrod — The Qashqai tribe of Fars (1946) // Journal of The Royal Central Asian Society.
  13. ↑ 13,0 13,1 A. Bodrogligeti On the Turkish vocabulary of the Isfahan Anonymous, стр. 17 // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae Vol. 21, No. 1 (1968), pp. 15-43. — Akadémiai Kiadó.

  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. — С. 708
  15. ↑ Stephen Shennan, «Pattern and Process in Cultural Evolution»
  16. ↑ E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson, «Encyclopedia of language & linguistics» — Elsevier, 2006
  17. ↑ Иванов, 1961, p. 30—32
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 Иванов, 1961, p. 32
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 Балаян, 1960
  20. ↑ Иванов, 1961, p. 30—31
  21. ↑ P. Oberling, «The Turkic Peoples of Southern Iran», p. 174
  22. ↑ Иванов, 1961
  23. ↑ Richard Tapper Black Sheep, White Sheep and Red-Heads: A Historical Sketch of the Shāhsavan of Āzarbāijān // Iran. — Taylor & Francis, Ltd., 1966. — Т. 4. — С. 66.
  24. ↑ Кузнецова, 1983
  25. ↑ 25,0 25,1 Peter B. Golden. An Introduction to the History of the Turkic People. — С. 386-387.

  26. ↑ P. Oberling, «The Turkic Peoples of Southern Iran», p. 178
  27. ↑ Иванов, 1961, p. 31
  28. ↑ Иванов, 1961, p. 31—32
  29. ↑ Балаян, 1960, p. 373
  30. ↑ 30,0 30,1 Балаян, 1960, p. 376
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 Иванов, 1961, p. 33
  32. ↑ Балаян, 1960, p. 363— 364
  33. ↑ Richard Tapper. Tribe and State in Iran and Afghanistan. — Taylor & Francis, 2012. — С. 287-289.
  34. ↑ P. Oberling, «The Turkic Peoples of Southern Iran», p. 175
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 35,4 Кузнецова, 1983, p. 115
  36. ↑ (Кашкайцы. Большая Российская Энциклопедия. 2017 йыл 7 ноябрь архивланған.)
  37. ↑ Балаян, 1960, p. 361; 374-376
  38. ↑ Балаян, 1960, p. 374
  39. ↑ Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; НРМ төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  40. ↑ 40,0 40,1 Thomas Albert Sebeok. Irano-Altaistica by Gerhard Doerfer // Current Trends in Linguistics: Linguistics in South West Asia and North Africa. — 1970. — С. 219.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 41,3 Michael Knüppel. QAŠQĀʾI TRIBAL CONFEDERACY ii. LANGUAGE. Encyclopedia Iranica.
  42. ↑ List of Languages // «Encyclopedia of language & linguistics» / E. K. Brown, R. E. Asher, J. M. Y. Simpson. — Second Edition. — Elsevier, 2006. — С. 399. — 11,000 с.
  43. ↑ Peter B. Golden. An Introduction to the History of the Turkic People. — С. 386-387.
  44. ↑ G. Doerfer. AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish. Encyclopedia Iranica.
  45. ↑ КАШКАЙЦЫ
  46. ↑ Языки Азии и Африки: Алтайские языки. 5. — "Наука," Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 440 с. — ISBN 9785020176348.
  47. ↑ Луры и бахтиары. Кашкайцы // Народы Передней Азии. — М.: Изд-во Академии наук СССР, 1957. — С. 278.
  48. ↑ About this Vehicle 2009 йыл 27 сентябрь архивланған.
  49. ↑ REPORT ON THE ADMINISTRATION OF THE PERSIAN GULF POLITICAL RESIDENCY AND MUSCAT POLITICAL AGENCY FOR 1884-85, стр. 8
  50. ↑ George Percy Churchill Kashkai chiefs of Fars.
  51. ↑ Additions and Corrections to Who's Who in Persia (Volume IV), General Staff, India, Delhi: Government Central Press, 1924, p. 6.Ҡалып:Оригинальный текст
  52. ↑ Additions and Corrections to Who's Who in Persia (Volume IV), General Staff, India, Delhi: Government Central Press, 1924, [http://turcomanica.blogspot.com/2017/09/ali-khan-qashqai-general-staff-1924.html pp. 9―10.]

  53. ↑ Biographies of the notables of Fars and certain Persian officials who have served at Shiraz. Delhi: Government of India Press, 1925, [http://turcomanica.blogspot.com/2017/09/sowlet-ed-dowle-ismail-khan-qashqai_22.html p. 30―32.]

Әҙәбиәт үҙгәртергә

  • Народы Передней Азии, М., 1957.
  • Кисляков В. Н. Кашкайцы // Народы и религии мира / Глав. ред. В.&nbsp;А.&nbsp;Тишков. М.: Большая Российская Энциклопедия, 1999. С.230-231.
  • Кашкайцы // БРЭ. Т.13. М.,2008.
  • Б. П. Балаян К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев // Востоковедческий сборник I. — Издательство АН Армянской ССР, 1960. — С. 331—376.
  • М. С. Иванов. Племена Фарса: кашкайские хамсе, кухгилуйе, мамасани. — Труды Института Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая. — Москва: Издательство Академии Наук СССР, 1961. — Т. 63.
  • Н. А. Кузнецова. Иран в первой половине XIX века. — Москва: Наука, 1983. — 264 с.

Һылтанмалар үҙгәртергә

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡашҡайҙар&oldid=1224434» битенән алынған