Ғосман солтанлығын бөтөрөү

1922 йылдың 1 ноябрендә Төркиәнең Бөйөк милли йыйылышы тарафынан Ғосман солтанлығын бөтөрөү менән 1299 йылда нигеҙләнгән Ғосман империяһы йәшәүҙән туҡтай. 1922 йылдың 11 ноябрендә Лозанна ҡалаһындағы конференцияла Анкаралағы хөкүмәт менән Бөйөк милли йыйылышының Төркиә территорияһы өҫтөндәге суверенитеты танылған. Һуңғы солтан Мәхмәт VI ғосман баш ҡалаһы Истанбулдан 1922 йылдың 17 ноябрендә киткән. 1923 йылдың 24 июлендә Лозанна килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң хоҡуҡи позициялары ниғытылған.

Тәүтарих

1914 йылдың 11 ноябрендә Ғосман империяһы Үҙәк державалар (Германия һәм Австро-Венгрия) яғында Беренсе донъя һуғышында ҡатнаша башлай. Беренсе донъя һуғышының Яҡын Көнсығыш хәрби хәрәкәттәр театры 1918 йылдың 30 октябрендә Мудрос солохона ҡул ҡуйыу менән тамамлана. 1918 йылдың 13 ноябрендә британ, француз һәм итальян ғәскәрҙәре Ғосман империяһының баш ҡалаһы Истанбулды оккупациялай.

1915 йылғы Лондон килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң Ғосман империяһын бүлеү башлана һәм башлыса Антанта ағзалары араһындағы ике яҡлы бер нисә килешеүҙәр менән дауам ителә. 1920 йылдың 15 мартына ҡарай төндә Истанбулда хәрби идаралыҡ урынлашҡандан һуң британ ғәскәрҙәре Ғосман империяһының мөһим биналарын биләй һәм милләтселәрҙе ҡулға ала башлай. 1920 йылдың 18 мартында ғосман парламенты (Ғосман империяһының Генераль ассамблеяһы) үҙенең биш ағзаһын ҡулға алыуына союздаштарға протест ебәрә. Был һуңғы йыйылыш була һәм Ғосман сәйәси системаһының бөтөүен билдәләгән. Солтан Мәхмәт VI 1920 йылдың 11 апрелендә Ғосман империяһының Генераль ассамблеяһын тарҡатҡан. Шул уҡ ваҡытта солтан башлығындағы Истанбул хөкүмәте үҙ бюрократик аппараты менән үҙ эшмәкәрлеген дауам иткән.

1920 йылдың 10 авгусындағы Севр солох килешеүе империяны бүлеүҙе тамамлай. Ошо ваҡытта яҡынса 150 сәйәсмән этап буйынса Мальтаға һөргөнгә ебәрелгән. Мостафа Кемал етәкселегендәге Төрөк милли хәрәкәте 1920 йылдың 23 апрелендә Анкарала Төркиәнең Бөйөк милли йыйылышын булдырған.

Төркиәнең Бөйөк милли йыйылышы Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн хәлифә Мәхмәт VI башлығындағы монархик Истанбул хөкүмәтенә ҡаршы һуғыш (Кемал инҡилабын) башлай һәм Kuva-yi Milliye армияһын ойоштора. Уға ҡаршы Истанбул хөкүмәте «Хәлифәлек армияһы» булараҡ билдәле булған Kuva-yi Inzibatiye ойошторған.

Төркиәнең бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш барышында тоҡанған башҡа ихтилалдар менән бер үк ваҡытта Болу, Дюздже, Хендек, Адапазарында низағтар булған. Хәлифәлек армияһына Ислам идеялары яҡын булған һәм уның атамаһы ошоға бәйле. Британ империяһы Хәлифәлек армияһын ҡоралдар һәм кәрәк-яраҡтар менән тәьмин иткән. Хәлифәлек армияһының һәм инглиздәрҙең стратегик маҡсаты милли көстәрҙең Ҡара диңгеҙ боғаҙҙарына еткермәүҙә булған. Kuva-yi Milliye Хәлифәлек армияһын еңгән. Kuva-yi Milliye Төркиәне азат итеүҙә тәүге аҙым тип иҫәпләнһә лә, тиҙҙән регуляр булмаған хәрби хәрәкәттәр туҡталған Грек һуғышы башланыр алдынан, Kuva-yi Milliye ойошторолған армияның нигеҙе була, аҙаҡ ул Төркиәнең Ҡораллы көстәре тип үҙгәртеп ҡоролған.

Ғосман империяһының ахыры

Ғосман империяһы Ғосман I нигеҙләгән династия хакимлыҡ итеүенән алып суверенитетҡа эйә булған. Ғосман I-нең ғаиләһе һәм тоҡомдары империя менән 1299 йылдан уның бөтә тарихы дауамында хакимлыҡ иткән. Солтан йөҙөндә Ғосман династияһы барлыҡ сәйәси берәмектәр өҫтөнән юғары власҡа эйә булған. Солтан берҙән-бер һәм абсолют регент, дәүләт башлығы һәм империяның хөкүмәт башлығы булған. Ғосман Конституцияһында нығытылған сәйәси система һәм бөйөк вәзирҙәр солтандың ихтыяры буйынса эшмәкәрлек иткән.

Лозанна ҡалаһындағы конференцияға саҡырыу ҡағыҙы Истанбулдағы солтан хөкүмәтенә лә, Анкаралағы хөкүмәткә лә тапшырылған. Мостафа Кемал тик Анкаранан хөкүмәт кенә конференцияла ҡатнашырға тейеш тип иҫәпләгән. 1922 йылдың 1 ноябрендә Бөйөк милли йыйылыш Истанбулдағы Солтанлыҡ хөкүмәтен законһыҙ тип таный. Шулай уҡ Бөйөк милли йыйылыш союздаштар тарафынан Истнабул оккупациялағандан алып ул илдең баш ҡалаһы булыуҙан туҡтаған тигән ҡарар ҡабул итә. Шулай уҡ йыйылыш солтанлыҡ бөтөрөлөүе тураһында иғлан иткән. Солтанлыҡты бөтөрөү Ғосман империяһын юҡ итә. Резолюция менән танышҡандан һуң 17 ноябрҙә Мәхмәт VI Малайя британ линия карабы бортында йәшеренеү урынын эҙләй. Мәхмәт VI ҡасҡандан һуң, уның хөкүмәтенең башҡа министрҙары отставкаға китә. Шулай ҙа Ғосман дәүләтенең йәки солтандың капитуляцияһын иғлан итеүсе бер ниндәйҙә рәсми документ юҡ. Лозанна ҡалаһындағы конференция 1922 йылдың 11 ноябрендә Ғосман империяһына алмаш булараҡ Төркиәнең Бөйөк милли йыйылышы суверенитетын таный.

Лозанна конференцияһыда 600 исемдән торған исемлек күрһәтелгән һәм был исемлеккә ингәндәр нон грата шәхестәре тип иғлан ителергә тейеш булған. Исемлек Ғосман империяһының хакимлыҡ итеүсе элитаһын ситләштереү өсөн тәғәйенләнгән. Лозанналағы һөйләшеүҙәр исемлекте 150-гә тиклем кәметкән һәм килешеүгә 1923 йылдың 24 июлендә ҡул ҡуйылған.

XIV быуаттан, солтан Морат I хакимлыҡ итеүенән алып Ғосман династияһы Ғосман хәлифәлегенең булып тора. Мәхмәттең ике туған ағаһы Абдулмәжит II власҡа килгәнгә тиклем, Ғосман династияһы вәкиле хәлифә титулын һәм барлыҡ мосолмандар өҫтөндә власть тотҡан. Ғосман династияһы үҙен Мөхәмәт Пәйғәмбәрҙең сәйәси һәм дини вариҫы һәм Ғосман империяһында һәм унан ситтә барлыҡ мосолман йәмәғәтенең лидеры булараҡ позицияла торған. Абдулмәжит II-нең титулы Һиджаздан ғәрәп ихтилалы лидеры король Хөсәйен ибн Али әл-Хашими тарафынан дәғүәләнгән, ул Мәхмәт V-не хөкөм иткән, әммә уның батшалығы 1925 йылда Әбделғәзиз ибн Ғабдрахман әл-Сәғүд тарафынан бөтөрөлә һәм аннексиялана.

1923 йылдың октябрендә Төркиәнең Бөйөк милли йыйылышы үҙе тураһында Төркиә Республикаһы булараҡ иғлан итә.

Төркиә Республикаһы иғлан ителгәндән һуң да илдә Ғосман династияһы вәкилдәре ҡалған. 1924 йылдың 23 апрелендә (1924 йылдың 1 июндә йәнә ҡаралған) илдән ҡыуылғандар исемлеге төҙөлгән һәм ғәмәлгә индерелгән; исемлеккә властан ситләтелгән Ғосман династияһы яҡлыларынан 120 кешенең исеме ингән.

Әҙәбиәт

• Finkel Caroline. Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire. — Basic Books, 2007.