Ялкаев Яныш Ялкаевич

Яныш Ялкайн (псевдоним, төп исеме — Яныш Ялкаевич Ялкаев; 25 октябрь 1906 йыл — 17 сентябрь 1938 йыл) — мари яҙыусыһы, тәржемәсе, фольклорсы, этнограф, библиограф.

Ялкаев Яныш Ялкаевич
Зат	ир-ат
Тыуған көнө	25 октябрь 1906({{padleft:1906|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:25|2|0}})
Тыуған урыны	Сурай, Мишкә районы
Вафат булған көнө	17 сентябрь 1938({{padleft:1938|4|0}}-{{padleft:9|2|0}}-{{padleft:17|2|0}}) (31 йәш)
Вафат булған урыны	Мәскәү, СССР
Яҙма әҫәрҙәр теле	Мари теле
Һөнәр төрө	яҙыусы, тәржемәсе, фольклорсы, этнограф, библиограф
Эш урыны	РФА Н. Н. Миклухо-Маклай исемендәге этнология һәм антропология институты
Уҡыу йорто	М. В. Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты
Әүҙемлек осороноң тамамланыуы	1938
Жанр	роман, повесть[d], шиғыр[d], тәржемә һәм научная литература[d]
Ялкаев Яныш Ялкаевич Викимилектә

Биографияһы

Яныш Ялкаевич Ялкаев 1906 йылдың 25 октябрендә Өфө губернаһы Бөрө өйәҙенең Мишкә улусы Сурай ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Башланғыс мәктәпте тамамлағандан һуң 2 йыл улус земство управаһында писарь ярҙамсыһы булып эшләй.

1919 йылдан Мишкә 2 класлы училищела уҡый, һуңынан йүнәлтмә буйынса Николо-Берёзовка педтехникумына ебәрелә. Бөрө педагогия техникумын (1924—1926), Мәскәү дәүләт университетының тарих-филология факультетын (1934) тамамлай.

Мари өлкә музейында, СССР Фәндәр академияһының антропология һәм этнография институтында ғилми хеҙмәткәре, «Совет этнографияһы» журналы редколлегияһы ағзаһы була.

1937 йылдың көҙөндә Я. Ялкайн ғәйеп ташланыуға дусар була. Уны әҫәрҙәрендә совет ысынбарлығына социалистик булмаған ҡараштарын үҙ иткән «халыҡ дошмандарын һәм буржуаз милләтселәрен фашламауҙа» ғәйепләйҙәр. Шул уҡ ваҡытта уны СССР Яҙыусылар союзы идараһы ағзалығынан сығаралар. Көн һайын ҡулға алыныуҙы көткән Ялкайн ауырлы ҡатынын Башҡортостанға ҡайтара. Ян улын уға күрергә насип булмай. Я. Ялкайн 1938 йылдың апрелендә ҡулға алына, ул «баш күтәреүселәр ойошмаларын ойоштороуҙа һәм фин разведкаһы файҙаһына шпионлыҡ итеүҙә» ғәйепләнә һәм 17 сентябрҙә Мәскәүҙә атып үлтерелә.

1957 йылда аҡлана.

Ижади эшмәкәрлеге

Я. Ялкайн — 1934 йылдан СССР Яҙыусылар союзы ағзаһы. Күп тапҡыр Максим Горький менән осраша, һуңынан уның менән хат алыша.

1920 йылдар урталарында яҙа башлай. Тәүге әҫәре, «Куга кайык» («Оло ҡош») поэмаһы 1926 йылда «У илыш» («Бәхетле тормош») журналында баҫыла. Мәскәү дәүләт университетында уҡыған саҡта автор сифатында Центриздат, Учпедгиз, «Марий ял» («Мари ауылы») гәзите менән хеҙмәттәшлек итә.

Мари теленә ирекле темаларға тиҫтәләгән китаптар һәм брошюралар тәржемә итә. Бер үк ваҡытта туған теленә А. Пушкин, М. Горький, А. Гайдарҙың әҫәрҙәрен тәржемә итә. Шиғри һәм проза әҫәрҙәре, тәнҡит эштәре, этнография һәм фольклор буйынса мәҡәләләр яҙа.

1934 йылда дүрт китап сығара, беренсе сиратта, «Андрий Толкын», «Ужар жап» («Юность»), «Ола» («Ҡала») повестарынан торған автобиографик трилогияһы. Был повестарҙа автор империалистик һәм граждандар һуғышы осорондағы һәм унан һуңғы шулай уҡ ауыр йылдарҙағы буталсыҡ заманда ябай кешеләрҙең тормошон һәм яҙмыштарын һүрәтләй. Шулай уҡ ошо йылдарҙа шиғриәт китаптарын, мари халыҡ йырҙары йыйынтығы, Мари крайының тарихы һәм мәҙәниәте буйынса белешмәләр — , «Мариҙарҙы өйрәнеү буйынса библиографик күрһәткестәр өсөн материалдар» һәм «Мари библиографияһы» (1934) — нәшер итә. Уның иң яҡшы мәҡәләләре «СССР милләттәре әҙәбиәте», «Әҙәбиәт тәнкитсеһе» һәм «Совет этнографияһы» һәм башҡа журналдарҙа баҫылып сыға.

Я. Ялкайндың «Оҥго» («Түңәрәк») романы — иң ҙур ижади ҡаҙанышы. Ғәмәлдә ул халыҡ тормошоноң энциклопедияһы булып һанала, сөнки романда яҙыусы ХХ быуат башында йәшәгән мари халҡының төрлө ҡатламдар вәкилдәренең яҙмыштарын күҙәтә. Бында сағыу мөхәббәт тә, ата-әсә һәм балалар араһындағы ҡатмарлы мөнәсәбәттәр ҙә, кешенең тормошонда урын эҙләүе лә, көнсығыш мариларҙың алыҫ Себер ерҙәренә күпләп күсенеү осороноң драматик ваҡиғалары ла һүрәтләнә. Роман мари әҙәбәтендә ысын новаторлыҡ әҫәр була.

Әҫәрҙәре

Түбәндә Я. Ялкайндың төп әҫәрҙәре күрһәтелә:

Мари телендә

• Йошкар лум: повесть // У вий. 1933. № 5. С. 8—18; № 6. С. 21—29.
• Андрий Толкын: повесть. М., 1934. 136 с. Элем: почеламут-влак, поэма (Страна моя: стихи, поэмы). М., 1934. 56 с.
• Кечан кече: ойырен налме произведений-влак (Солнечный день: избранные произведения). М., 1935. 156 с.; Йошкар-Ола, 1959, 188 с.
• Ола: повесть (Город). М., 1936. 216 с.; Йошкар-Ола, 1967, 172 с.
• Ужар жап: повесть (Юность). Йошкар-Ола, 1936. 136 с.; 1960, 124 с.
• Эрге: поэма (Сын). Йошкар-Ола, 1936. 48 с. Оҥго: роман (Круг). М., 1937. 368 с.; Йошкар-Ола, 1958, 272 с.
• Почеламут ден поэма-влак (Стихи и поэмы). Йошкар-Ола, 1972. 144 с.
• Чумырен лукмо ойпого: кок том дене лекткш (Собрание сочинений). Йошкар-Ола. 1-ше т.: почеламут, поэме, повесть, ойлымаш. 2005. 656 с.; 2-шо т.: роман, шарнымаш, статьч, серыш. 2006. 464 с.

рус теленә тәржемәләр

• Ворота: стихи / пер. на рус. П. Панченко // Песня, ставшая книгой. М. 1972. С. 382—383.
• Песня о Ленине; Ворота жизни; Мой белый лебедь: стихи // Соловьиный родник. Йошкар-Ола, 1979. С. 38—42.
• Круг: роман / пер. на рус. В. Муравьева. Йошкар-Ола, 1980. 240 с.

Әҙәбиәт ғилеме буйынса һәм библиографик хеҙмәттәре

Әҙәбиәт ғилеме буйынса һәм библиографик хеҙмәттәре исемлеге:

• Материалы для библиографического указателя по мароведению. 1762—1931. Йошкар-Ола, 1934. 112 с.
• Фольклорные движения среди мари // Советская этнография. 1934. № 1—2. С. 26.
• Марий библиографий. 1821 ий гыч 1933 ий марте эрвел-олык да курык марий ден лекше книгам да тӱҥ статьям ончыктымаш. Йошкар-Ола, 1934. 232 с.
• Сылнымут нерген мут. Йошкар-Ола, 1935. 64 с. То же // Тӱҥалтыш ошкыл. Йошкар-Ола, 1975. С. 99—111.

Хәтер

• 1998 йылда «Мәғрифәт» Бөтә Рәсәй мәғариф фондының Башҡортостан республика бүлексәһе, Мишкә һәм Ҡалтасы райондары хакимиәттәре, Мишкә районының В.И.Ленин исемендәге крәҫтиән хужалыҡтары ассоциацияһы тарафынан Яныш Ялкайн исемендәге әҙәби премия булдырылған, ул 1998 йылдан тапшырыла..
• Әҙиптең тыуған ауылы Сурайҙа — һәйкәл (1966), Ялкайн исемендәге гимназия (2005) бар.
• Мишкә ауылының иң боронғо урамдарының береһе яҙыусы исемен йөрөтә.

Әҙәбиәт

• Краткая литературная энциклопедия: Т. 8. — М., 1975. — С. 1079. БСЭ. — М., 1978. — С. 499.
• А. М. Александров, Г. Е. Беспалова, К. К. Васин. Я. Ялкайн // Писатели Марийской АССР: биобиблиографический справочник. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1976. — С. 354—357. — 368 с. — 5000 экз.
• Казаков М. Поэтын поянлыкше. — Йошкар-Ола, 1984. — С. 37—44.
• Г. Е. Беспалова, К. К. Васин, Г. З. Зайниев. Яныш Ялкайн // Писатели Марийской АССР: биобиблиографический справочник / Отв. А. В. Селин. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 1988. — С. 365—372. — 376 с. — 5000 экз.
• Ялкайн Яныш // Марийская биографическая энциклопедия / Сост. В. А. Мочаев. — Йошкар-Ола: Марийский биографический центр, 2007. — С. 420—421. — 486 с. — 2032 экз. — ISBN 5-87898-357-0.
• Яныш Ялкайн // Писатели Марий Эл: биобиблиографический справочник / Сост. А. Васинкин, В. Абукаев и др. — Йошкар-Ола: Марийское книжное издательство, 2008. — С. 728—731. — 752 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7590-0966-5.
• Ялкайн Яныш // Энциклопедия Республики Марий Эл / Отв. ред. Н. И. Сараева. — Йошкар-Ола, 2009. — С. 843. — 872 с. — 3505 экз. — ISBN 978-5-94950-049-1.

Һылтанмалар

• Ялкаев Яныш Ялкаевич // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 11 апрель 2021)
• Яныш Ялкайн.
• Яныш Ялкайн.
• Мари классигы — сталинизм ҡорбаны 2014 йыл 5 сентябрь архивланған..