Википедия

Эстонияла бөйөк аслыҡ (1695-1697)

аслыҡ ике йыл эсендә Эстония һәм Ливония халҡының биштән бер өлөшөнөң (70 000-дән 75 000-гә тиклем кеше) ғүмерен өҙә

Бөйөк аслыҡ (эст. Suur nälg) Эстонияла ике йыл эсендә (1695—1697) Эстония һәм Ливония халҡының биштән бер өлөшөнөң (70 000-дән 75 000-гә тиклем кеше) ғүмерен өҙә[1].

Эстонияла бөйөк аслыҡ
Башланыу датаһы 1695
Тамамланыу датаһы 1697

1694 йылда сәсеүлектәр өсөн уңайһыҙ климат шарттары барлыҡҡа килә, ә 1695 йылдың йәйе һалҡын һәм ямғырлы була. Һуңынан йәйге сәсеүлектәрҙең юҡҡа сығыуына сәбәпсе булған иртә көҙгө ҡырау төшә. Нормаға ҡарағанда түбән температура 1696 йыл дауамында һаҡлана, ул йылды йәй буйына ямғырҙар яуа. Крәҫтиәндәр, етемдәр һәм ҡарттар күпләп аслыҡтан үлә, ә 1697 йылдың яҙында ҡар иреү менән бик күп мәйеттәр асыҡлана. Бынан тыш, хәлде игенде уңышһыҙ йылдарҙан йонсоған Финляндия һәм Швецияға сығарыусы алпауыт һәм сауҙагәрҙәр киҫкенләштерә. Швед Эстонияһы биләмәһендәге Эстония халҡының биштән бер өлөшө (70 000-75 000 кеше) аслыҡтан үлә. Һәм был күренеш 1698 йылға тиклем дауам итә[2].

Дөйөм климат шарттары үҙгәртергә

Кесе боҙлоҡ осоронда булған Эстониялағы аслыҡ. 1690-сы йылдарҙа Европа климатына һалҡын яҙ һәм йәй хас була. 1690 йылдар дауамында Европала температура, дөйөм алғанда, Бәләкәй боҙлоҡ осорондағы уртаса температуранан 1,5° C түбәнерәк булған. Был үҙгәрештәр күп илдәрҙе солғап ала, Францияла Урта быуаттарҙан бирле көслө аслыҡ башлана, Темза йылғаһында боҙлоҡтар барлыҡҡа килгән, ә Боден һәм Цюрих күлдәре тулыһынса туңған[3].

Урындағы климатҡа йоғонто үҙгәртергә

 
Халыҡ риүәйәттәренә ярашлы, Палмсе (Palmse) ауылындағы был таштар баҫыуҙарҙан Ҙур аслыҡ осоронда мохтаждарға иген таратҡан урындағы барон Фон Паленға рәхмәт йөҙөнән йыйыла.

Алдағы йылдарҙа, 1692 йылдан 1694 йылға тиклем, Эстонияла уңыш ғәҙәттәгенән ҡыҫҡа йәйге вегетация осоро һәм оҙайлыраҡ ҡыш арҡаһында насар була. Был орлоҡ запастарының ҡырҡа кәмеүенә килтерә.

Һуңынан 1695 йылдың йәйендә көслө ямғырҙар яуа, улар 24 июндән 29 сентябргә тиклем өҙлөкһөҙ тиерлек яуа. Улар сәсеүлектәрҙе һәм бесәнде юҡ итә, сөнки уйһыу ерҙәр һыу аҫтында ҡала. Был киләһе көҙгө-яҙғы сәсеү эштәре өсөн орлоҡ етмәүенә килтерә. 1695—1696 йылдарҙағы ҡыш бик һалҡын була, ә ҡыҫҡа ғына иртә яҙғы иреүҙән һуң 1696 йылдың мартында ҡышҡы һыуыҡтар ҡайта, һөҙөмтәлә ҡырып-һепереп йыйлған аҙ ғына орлоҡто сәсеү май аҙағына тиклем кисектерелә. Йәйгеһен тағы ла ҡойма ямғырҙар яуа, шуның арҡаһында орлоҡтарҙың биштән бер өлөшөнән дүрттән бер өлөшөнә тиклем генә уңыш йыйыла. Ҡайһы бер райондарҙа уңыш ни бары өс процент тәшкил итә[4].

1696 йылдың йәйе аҙағына күп кенә крәҫтиәндәр ярлылыҡҡа һәм аслыҡҡа дусар була, бынан тыш, батрактар, хеҙмәтселәр һәм хатта ҡайһы бер аҡһөйәктәр вәкилдәре лә хәйер һорарға мәжбүр була. Көҙгә аслыҡ башлана, ә октябргә үлем осраҡтары ла арта башлай. 1696—1697 йылдарҙағы ҡыш шул тиклем ҡаты була, мәйеттәрҙе яҙ башына тиклем ерләй алмайҙар. Тикшеренеүселәр баһалауынса, Бөйөк аслыҡ ваҡытында 70 000 самаһы кеше һәләк була — Эстония халҡының бишенсе йәки дүртенсе өлөшө[5].

Төбәк йоғонтоһо үҙгәртергә

Глобаль климаттың һыуыныуы ит һәм балыҡты консервалау өсөн мөһим ингредиент булған тоҙҙо үҙләштереү мөмкинлегенә лә кире йоғонто яһай. Балтик төбәген тоҙ менән төп тәьмин итеүсе Португалияны ла шулай уҡ мул яуым-төшөм борсоған, был тоҙ етештереү процесын ҡатмарлаштырған. Тоҙ етешмәү ит һәм балыҡ продукттарының һаҡланыуына кире йоғонто яһай, был аслыҡты тағы ла көсәйтә.

Ул ваҡытта Эстония һәм Ливония Швед империяһының иген келәте тип һаналған, һәм унан күп күләмдә иген Швецияға һәм Финляндияға оҙатылған. Был провинцияларҙың түбән статусы арҡаһында империяла был экспорт квоталарын үтәүгә өҫтөнлөк бирелә. Стокгольм властары Эстонияла көсәйгән аслыҡҡа тейешле иғтибар бирмәй һәм 1697 йылға, бер ярҙам да файҙа килтерә алмаҫлыҡҡа тиклем, иген менән тәьмин итеүгә ҡарата үҙ сәйәсәтен үҙгәртмәй.

Эҙемтәләре үҙгәртергә

Рус батшаһы Пётр I 1700 йылда Швецияға Төньяҡ һуғышы иғлан итеү өсөн төп һылтауҙарҙың береһе булараҡ 1697 йылғы аслыҡ ваҡытында швед генерал-губернаторы тарафынан Эстония аша үткән 250 кешенән һәм аттарҙан торған свитаһын аҙыҡ-түлек менән етерлек тәьмин ителмәүен атай[6].

Һылтанмалар үҙгәртергә

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. ↑ «{{{title}}}». 7. ISSN 2020-04-18. Проверено 2022-05-19.
  2. ↑ Большой голод Эстонии (1695-97)
  3. ↑ Большой голод Эстонии (1695-97)
  4. ↑ Большой голод Эстонии (1695-97)
  5. ↑ Population (ингл.). estonica.org. Дата обращения: 19 май 2022. Архивировано 4 июль 2020 года. 2020 йыл 4 июль архивланған.
  6. ↑ Grey I. Peter the great, Emperor of all Russia. — London: Hodder and Stoughton, 1962. — P. 100.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Эстонияла_бөйөк_аслыҡ_(1695-1697)&oldid=1239550» битенән алынған