Ыласын менән һунар итеү

Ыласын һунары — башлыса ыласын һымаҡтар (ыласын һәм ҡарсыға ғаиләләре) отрядынан ҡулға өйрәтелгән йыртҡыс ҡоштарҙы файҙаланып, табыш тотоу өсөн һунар төрө. Ыласын һунары менән шөғөлләнгән һунарсыларҙы ыласынсылар тип атайҙар.

Ҡайһы берҙә ҡоштар менән һунар итеүҙе һунар ҡошо атамаһы буйынса ҡарсыға йәки бөркөт һунары тип атайҙар.Әммә ҡоштар менән һунар итеү буйынса пособиеларҙың күпселеге был төрҙәрҙе һунар ҡоштары менән һунар итеү төрҙәренә индерә^[1]. Ыласын һунары мәҙәниәте Евразияның бөтә илдәрендә һәм Төньяҡ Американың ҡайһы бер төбәктәрендә тиерлек үҫешкән. Әммә ауыл хужалығы үҫешеүе һәм атыу ҡоралы таралыуы менән ыласын һунарының популярлығы һиҙелерлек кәмей.

Тарихы

Ыласынды йәки башҡа ҡоштарҙы сөйөп һунар итеү боронғо замандарҙа уҡ билдәле булған; иң тәүге раҫлау (б.э. тиклем 722-705 йй.) Саргон II вотчинаһын, Ассирияның Дур-Шаррукин ҡәлғәһен ҡаҙыныу эштәре барышында асыҡланған, унда таш барельефта. э.ҡайҙа таш барельефы ике һунарсы һүрәте төшөрөлгән, береһе ҡош ҡошто һауаға осора, икенсеһе уны тота^[2]^[3]. Беҙҙең эраға тиклем үк ыласын һунары Урта Азия далаларынан алып Ҡытай, Корея ярымутрауы, Һинд-Ҡытай, Иран һәм Яҡын Көнсығыш территорияларында^[4] бәлки, ул беҙгә Көньяҡ Кореяла һәм Монголияла барып еткән хәлдә күсмә халыҡтарға билдәле булған^[5]

Көнбайыш Европа илдәрендә һунар ҡоштарын файҙаланып һунар итеү V быуатҡа тиклем бик аҙ билдәле йә популяр булмай, һәр хәлдә, уның тураһында көнсығыш менән сауҙа бәйләнештәре үҫешеүенә, Александр Македонскийҙың Яҡын Көнсығышҡа, Фарсы иленә һәм Һиндостанға походтары һәм Үҙәк Азия халыҡтарының күпләп миграцияһына ҡарамаҫтан, боронғо грек сығанаҡтарында ла, рим һәм боронғо грек сығанаҡтарында ла телгә алынмай тиерлек^[6]. Аттила һундары башлағының яулап алыуҙары һөҙөмтәһендә Рим империяһы тарҡалыуы уның урынында короллектәрҙең барлыҡҡа килеүенә килтерә,уларҙың ҡанундары йыйынтыҡтарында аулаусы ҡоштарҙы урлау өсөн яза тураһында мәғлүмәттәр беҙҙең көндәргә тиклем килеп етә^[6]. Ыласын һунары темаһына иң системалы урта быуат әҫәре^[6] — трактат «Ҡоштар менән һунар итеү сәнғәте» (лат. De Arte Venandi cum Avibus) 1240-сы йылдарҙа Изге Рим империяһы императоры Фридрих II Гогенштауфен тарафынан яҙыла, унда ыласын һунары ҡағиҙәләрен тасуирлай һәм Батый монголдарының Көнбайыш походы етәксеһенең буйһоноу тураһындағы талабына яуап бирә, уның ыласынсыһы булып китеү мөмкинлеген әйтә. Урта быуаттарҙа Европаның күп кенә илдәрендә популяр булыуына ҡарамаҫтан, ыласын һунары закондар сығарыу сикләүҙәре арҡаһында юғары ҡатламға ғына мөмкин була: мәҫәлән, инглиз «Boke of St. Albans» (1486) трактатында сапсанды бары тик принц йәки герцог ҡына тота алған тип раҫлана

Көнсығыш-славян халыҡтары ыласын һунар итеү практикаһын VIII-IX быуаттар сигендә, үҙҙәренең күрше-күскенселәре, хәҙерге Дағстан һәм Түбәнге Волга буйында йәшәгән һундар һәм хазарҙарҙан үҙләштерәләр^[4]. IX быуатта Кенәз Олег үҙ ихатаһында һунар ҡоштары үрсетеү менән шөғөлләнеү өсөн ихата ҡора. Алексей Михайлович батша идара иткән осорҙа рус ыласын һунары үҫешә; ул батшалыҡ иткән осорҙа 3000-дән ашыу төрлө ау ҡоштары Мәскәү эргәһендәге Коломенский һәм Семёновский ауылдарында күңел асыу ихаталарында тотола. Бөтә ҡоштар ҙа «статьялар» буйынса бүленә; «статья» башында баш ыласынсы тора, уның туранан-тура ҡарамағында ябай ыласынсылар, кречетниктар һәм ҡарсығасылар була; ыласынсыларҙы башланғысҡа алып барыу батша Алексей Михайловичтың шәхсән яҙған «Урядник сокольничья пути» указында ҡуйылған махсус тантана менән оҙатыла^[7]^[8].

Башҡорттарҙа ыласын һунары

Һунар ҡоштары менән һунар итеү — башҡорттарҙың боронғо шөғөлө. Урта быуаттар осоронда уҡ башҡорттарҙың Алтын Урҙаның идара иткән элитаһын һунар ҡоштары менән тәьмин итеүе билдәле. Был ғөрөф-ғәҙәт тураһында XVIII–XX быуаттарҙың төрлө сығанаҡтарында телгә алына.

Үҙенең шарттары буйынса тап Башҡортостан һунар ҡоштары менән һунар итеү өсөн уңайлы була. Быға тиклем ыласын ихаталарын Башҡорт хан да тотҡанлығы мәғлүм. Әкренләп ыласын һунарына ҡыҙыҡһыныу арта, һәм һунар ҡоштарына ла ихтыяж арта. Йыртҡыс ҡоштарҙы тотоу табышлы эшмәкәрлеккә әүерелә.

Башҡорттарҙы атта йәки дөйәлә ҡулына һунар ыласыны тотҡан килеш һынландырған бик күп артефакттар билдәле. Башҡортостан келәмдәрендәге декоратив мотивтар ҙа Башҡортостанда боронғо ыласын һунары мәҙәниәте хаҡында һөйләй^[9].

Ҡоштарға (ҡырағай ҡаҙ, туғаҙаҡ, аҡҡош һәм селән) сапсандар, ҡарсыға һәм балабандар менән һунар итеүҙе ҡалмыҡтар практикалаған^[10].

1958 йылда ГДР-ҙың һунарсылар йәмғиәтендә ыласын һунары секцияһы ойошторола (1988 йылда унда 293 кеше иҫәпләнә, шуларҙың 238-енең ҡоштары була)^[11].

2016 йылда ЮНЕСКО тирә-яҡ мөхитте һаҡлау, мәҙәни мираҫ һәм общиналарҙы йәлеп итеү кеүек төшөнсәләр менән тығыҙ бәйләнешен, шулай уҡ донъяның 60 илендә ярайһы уҡ киң таралыуын билдәләп, ыласын һунарын кешелектең матди булмаған мәҙәни мираҫы исемлегенә индерә^[12].

Галерея


				Ловчий сокол на выставке "Охота и рыболовство" в Московской области
«Батша Алексей Михайлович боярҙар менән ыласын һунарында». Николай Сверчков, 1873 й.	«Башҡорттарҙың ыласындар менән һунар итеүе Александр IIҡатнашлығында», Франц Рубо	Тата ҡалаһында һәйкәл, Венгрия	Дубай сүллегендә	Мәскәү өлкәһендә "Һунар һәм балыҡсылыҡ" күргәҙмәһендә

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Иҫкәрмәләр

↑ Охота с ловчими птицами. Дементьев Г. П. 1935 г. (билдәһеҙ) Дата обращения: 29 август 2012. Архивировано 29 август 2012 года. 2012 йыл 29 август архивланған.
↑ A. H. Layard (1853) Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert. Adamant Media Corporation. 2001. ISBN 978-1-4021-7444-5
↑ Stephanie Dalley (1993) Ancient Mesopotamian Gardens and the Identification of the Hanging Gardens of Babylon Resolved 2010 йыл 13 июнь архивланған. Garden History, Vol. 21 (1993), pp 1-13
↑ ^4,0 ^4,1 A BriefHistory of Falconry. (билдәһеҙ) International Association for Falconry and Conservation of Birds of Prey. Дата обращения: 30 август 2012. Архивировано из оригинала 19 август 2012 года. 2012 йыл 19 август архивланған.
↑ Teresa Pratt (2008) «History of falconry» Прочитано 2008-04-21. Сохраненная копия.
↑ ^6,0 ^6,1 ^6,2 Teresa Pratt (2008) «History of falconry» Прочитано 2008-04-21. Сохраненная копия.
↑ Соколиная охота // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
↑ Шунков, Александр Викторович Литературное творчество царя Алексея Михайловича :Эпистолярное наследие, "Урядник сокольничья пути" (рус.). — 2000. Архивировано из первоисточника 12 сентябрь 2017.
↑ Соколиная охота у башкир. Вечерний Челябинск. (vecherka.su)
↑ Народы России : живописный альбом. — Санкт-Петербург : Тип. т-ва «Обществ. польза», 1878—1880. — 22х30 см. Вып. 5: Армяне. Осетины. Курды. Чеченцы. Лезгины. Лопари. Калмыки. — 1879. — С. 2, 415—483, 15 л. ил., цв. ил.: ил.
↑ ГДР // журнал "Охота и охотничье хозяйство", № 8, 1988. стр.29
↑ Пять новых элементов внесены в Репрезентативный список культурного нематериального наследия человечества (билдәһеҙ). UNESCO.Org. ЮНЕСКО (1 декабрь 2016). Дата обращения: 1 декабрь 2016. Архивировано 19 апрель 2021 года.

Һылтанмалар

Соколярство (укр.), (рус.)
Соколоффонд (рус.) 2008 йыл 5 июнь архивланған.
Музей соколиной охоты http://falconry-museum.ru/
Соколиная охота // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[1] Охота с ловчими птицами. Дементьев Г. П. 1935 г. (билдәһеҙ) Дата обращения: 29 август 2012. Архивировано 29 август 2012 года. 2012 йыл 29 август архивланған.

[Layard-2] A. H. Layard (1853) Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert. Adamant Media Corporation. 2001. ISBN 978-1-4021-7444-5

[Dalley1993-3] Stephanie Dalley (1993) Ancient Mesopotamian Gardens and the Identification of the Hanging Gardens of Babylon Resolved 2010 йыл 13 июнь архивланған. Garden History, Vol. 21 (1993), pp 1-13

[IAFCBP-4] 4,0 ^4,1 A BriefHistory of Falconry. (билдәһеҙ) International Association for Falconry and Conservation of Birds of Prey. Дата обращения: 30 август 2012. Архивировано из оригинала 19 август 2012 года. 2012 йыл 19 август архивланған.

[5] Teresa Pratt (2008) «History of falconry» Прочитано 2008-04-21. Сохраненная копия.

[Pratt2008-6] 6,0 ^6,1 ^6,2 Teresa Pratt (2008) «History of falconry» Прочитано 2008-04-21. Сохраненная копия.

[ESBE-7] Соколиная охота // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[8] Шунков, Александр Викторович Литературное творчество царя Алексея Михайловича :Эпистолярное наследие, "Урядник сокольничья пути" (рус.). — 2000. Архивировано из первоисточника 12 сентябрь 2017.

[9] Соколиная охота у башкир. Вечерний Челябинск. (vecherka.su)

[10] Народы России : живописный альбом. — Санкт-Петербург : Тип. т-ва «Обществ. польза», 1878—1880. — 22х30 см. Вып. 5: Армяне. Осетины. Курды. Чеченцы. Лезгины. Лопари. Калмыки. — 1879. — С. 2, 415—483, 15 л. ил., цв. ил.: ил.

[11] ГДР // журнал "Охота и охотничье хозяйство", № 8, 1988. стр.29

[12] Пять новых элементов внесены в Репрезентативный список культурного нематериального наследия человечества (билдәһеҙ). UNESCO.Org. ЮНЕСКО (1 декабрь 2016). Дата обращения: 1 декабрь 2016. Архивировано 19 апрель 2021 года.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]