Шор теле
Шор теле (рус. Шо́рский язы́к, шор. шор тили, тадар тили) — шор халҡы теле, Рәсәйҙең Кемерово өлкәһендә киң таралған — башлыса, Алтай тауҙарының төньяҡ итәгендә, Кузнецк Алатауында, Томь йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары буйында, Хакасия һәм Алтай Республикаһы сигендә йәшәйҙәр.
| Шор теле | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмек | Кемерово өлкәһе |
| Тел төрҙәре | агглютинатив телдәр |
| Яҙыу | Кирил алфавиты һәм Шор имләһе |
| Телдә һөйләшеүселәр | 2839 кеше[1] |
| Телдең ЮНЕСКО статусы | серьёзная угроза[d][2] |
| Состояние языка в каталоге Ethnologue | 7 Shifting[d][3] |
Шор телендә һөйләшеүселәр һаны — 6 меңдән ашыу кеше (2002, халыҡ иҫәбе).
Төрки телдәрҙең төньяҡ-көнсығыш төркөмө хакас төркөмсәһенә ҡарай.
ДиалекттарыҮҙгәртергә
Ике диалектлы: мрас, йәки «з» менән һөйләшкәне әҙәби тел нигеҙендә ята ( 20-30-сы йй. ҡулланылған), икенсеһе - кондом, «й-диалект»; уныһы үҙ сиратында бер нисә һөйләшкә бүленгән. Мрас диалекты - хакас, ә кондом — төньяҡ алтай һөйләшенә ҡарай.
Шор яҙмаһыҮҙгәртергә
Шор яҙмаһы 1927 йылдан урыҫ алфавитына нигеҙләнгән булған, һуңғараҡ, 1929—1938 йылдарҙа — латин графикаһы нигеҙендә эшләнгән булған. 1938 йылда кириллица нигеҙендә яңы алфавит төҙөлә.
1885 йылда миссионерҙар сығарған әлифба билдәле.
Хәҙерге шор алфавиты:
| А а | Б б | В в | Г г | Ғ ғ | Д д | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Қ қ |
| Л л | М м | Н н | Ң ң | О о | Ӧ ӧ | П п |
| Р р | С с | Т т | У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х |
| Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь |
| Э э | Ю ю | Я я |
Лингвистик мәғлүмәттәрҮҙгәртергә
ФонетикаҮҙгәртергә
Шор фонетикаһында 16 һуҙынҡы һәм 25 тартынҡы фонема. Һуҙынҡылар оҙон һәм ҡыҫҡа әйтелешле: ҡыҫҡа (а, э/е, ы, и, ӧ, ӱ, о, у) һәм оҙон (аа, ээ/ее, ыы, ии, ӧӧ, ӱӱ, оо, уу).
Баҫым көс һалып әйтелә. Һуҙынҡылар гармонияһы күҙәтелә.
ҺуҙынҡыларҮҙгәртергә
| Алғы рәт | Артҡы | ||
|---|---|---|---|
| Ябыҡ | и [i] ии [iː]
ӱ [y] ӱӱ [yː] |
ы [ɯ] ыы [ɯː] | у [u] уу [uː] |
| Урта | e [e] ee [eː]
ö [ø] öö [øː] |
o [o] oo [oː] | |
| Асыҡ | a [a] aa [aː] | ||
ТартынҡыларҮҙгәртергә
| Билабиаль | Денталь | Латераль | Палаталь | Веляр | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Плозивтар | Тауышһыҙ | п [p] | т [t] | к [c] | қ [k] | |
| Тауышлы | б [b] | д [d] | г [ɟ] | ғ [ɡ] | ||
| Фрикатив | Тауышһыҙ | c [s] | ш [ʃ] | x [x] | ||
| Тауышлы | з [z] | ж [ʒ] | ||||
| Аффрикат | Тауышһыҙ | ч [tʃ] | ||||
| Тауышлы | ҷ [dʒ] | |||||
| Назаль | м [m] | н [n] | ң [ŋ] | |||
| Ликвидлы | p [r] | л [l] | ||||
| Аппроксимант | й [j] | |||||
ИжекҮҙгәртергә
Ижектәрҙең асығы ла (V, CV), ябығы ла (VC, CVC, VCC, CVCC) осрай. Урыҫ теленән үҙләштерелгәндәрендә бөтә төрө лә булыуы мөмкин.
МорфологияһыҮҙгәртергә
Башҡа төрки телдәрҙәге кеүек, юҡ род (енес) категорияһы, синыф, йәнле-йәнһеҙгә бүлеү юҡ. Һан категорияһы бар. Күплек аффикстары (-лар/-лер, -нар/-нер, -тар/-тер) исемдәргә, ҡылымдарға, 3-сө зат исемдәргә ҡушыла.
Телде өйрәнеүҮҙгәртергә
Шор телен өйрәнгән сит ил кешеләреҮҙгәртергә
Әҙәби телҮҙгәртергә
Шор телендә Чиспияков Фёдор Степанович ижад иткән (1906—1978)
ҠарағыҙҮҙгәртергә
ИҫкәрмәләрҮҙгәртергә
- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Ethnologue — 25 — Dallas, Texas: SIL International, 2022.
- ↑ Донидзе Г. И. Шорский язык / Языки мира. Тюркские языки. — М., 1997., стр. 498-499.
- ↑ Тадар Тили - Уроки от Л.И.Чульжановой 2020 йылдың 21 июнь көнөндә архивланған.
- ↑ Кафедра русского языка, литературы и методики обучения НФИ КемГУ 2020 йылдың 20 июнь көнөндә архивланған.
- ↑ Информация о гранте РФФИ язык и регионы, опыт комплексного филологического исследования 2019 йылдың 7 март көнөндә архивланған.
ӘҙәбиәтҮҙгәртергә
- Амзоров М. П. Грамматика шорского языка. Новокузнецк, 1992.
- Дыренкова Н. П. Грамматика шорского языка. М.:Л., 1941.
- Курпешко-Таннаташева Н. Н., Апонькин Ф. Я. Шорско-русский и русско-шорский словарь. Кемерово 1993.
