Ур (Яйыҡ ҡушылдығы)
Ур (Ыр) — (рус. Орь, ҡаҙ. Ор (үҙән)) — Ҡаҙағстан Аҡтүбә өлкәһе менән Ырымбур өлкәһе йылғаһы, Яйыҡтың һул ҡушылдығы.
| Ур | |
| Һыу башы | Мугалжар[d] |
|---|---|
| Ҡайҙа ҡоя | Яйыҡ |
| Ҡушылдыҡ | Мамыт, Миңдебай (йылға), Әсеботаҡ (Ур ҡушылдығы) һәм Ҡамшаҡ |
| Һыу сығымы | 21,3 м³/с |
| Бассейн майҙаны | 18 600 км² |
| Донъя ҡитғаһы | Азия |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
| Административ-территориаль берәмек | Аҡтүбә өлкәһе[d] |
| Оҙонлоҡ | 332 km |
| Бассейн категорияһы | Категория:Бассейн Ори[d] |
 | |
Тасуирламаһы
үҙгәртергәЙылға оҙонлоғо 332 км, бассейны майҙаны — 18,6 мең км2[1][2]. Терисбутак (Тиреҫботаҡ) һәм Шийле (Сейәле) йылғалары ҡушылыуынан барлыҡҡа килгән, Муғалжар тауҙарының көнбайыш битләүендә башлана.
Башлыса ҡар һыуҙарынан туйына. Уртаса йыллыҡ һыу сығымы — тамағынан 61 км өҫтәрәк 21,3 м³/сек. Ташҡын апрелдән май урталарына тиклем, йылдың башҡа ваҡытында һайыға. Туңа башлауы октябрь — ноябрь айҙарының икенсе яртыһында, март аҙағында — апрель башында боҙҙан әрселә. Йылға Яйыҡҡа ҡоя, был урында Орск ҡалаһы урынлашҡан.[1]
Этимологияһы
үҙгәртергәИсеме, фараз ителеүенсә, башҡорт сығышлы (күршеләш ҡаҙаҡ телендә «ор», ҡырғыҙса «ор» — "соҡор "). Ҡаҙаҡ телендәге «ор» башҡортса «ур» тип тәржемә ителә, йәғни шулай уҡ тәрән, оҙон итеп ҡаҙылған соҡор тигән мәғәнә бирә[3] Семантика йәһәтенән дә ҡабул итерлек — Рәсәйҙең төньяғында ла «Ров» тигән шишмә һәм йылғалар күп теркәлгән.[4]
Ырымбур топонимдар белгесе Б. А. Моисеев "Местные названия Оренбургской области. Историкотопонимические очерки" тигән китабында бер нисә фараз буйынса ентекле һығымталар яһағандан һуң ошондай фекергә килә:
|
Но главный, отличительный признак реки Орь в том,
что её русло имеет сравнительно высокие и крутые берега, особенно с правой стороны. Воды реки сильно промыли русло, вероятно, по причине слабого, песчаного грунта; река опустилась вниз, поэтому образовались высокие и обрывистые берега. Это отмечали многие авторы. Так, А. Левшин отмечал: река Орь «извивается в довольно крутых берегах своих» [129, с. 115]. В другой работе читаем, что у реки Орь «крутые и отвесные берега» [187, с. 117]. Русло реки похоже на широкую канаву, ров с высокими берегами. Вот поэтому тюркские кочевые народы (киргизкайсаки и др.) дали реке по главному отличительному признаку тюркское название Орь (Ор), которое переводится на русский язык как «ров». Значит, Орь — это река с крутыми и высокими берегами, русло её подобно большому рву или канаве[5] |
|
Шулай итеп, Ырымбур ҡалаһы исеме Ур йылғаһынан яһалған, һәм сингармонизм законы нигеҙендә «ур» «ыр»ға әйләнгән.
Ҡушылдыҡтары
үҙгәртергә- 38 км: Миңдебай (йылға)
- 66 км: Әсеботаҡ
- 69 км: Ҡамшаҡ (Ҡамсаҡ)
- 110 км: Мамыт
Тарихы
үҙгәртергә1735 йылда Ур Яйыҡҡа ҡойған урында Ырымбур тораҡ пункты менән Орск нығытмаһына нигеҙ һалына, һуңғараҡ тораҡ пункт Яйыҡ ағымы буйынса түбәнерәк күсерелә (хәҙерге заман Ырымбур ҡалаһы һәм өлкәһе), ә элекке урында бары тик Орск нығытмаһы (хәҙер Орск ҡалаһы) ғына ҡала. Шулай итеп, Ур йылғаһы хәҙерге ваҡытта ла йәшәп килгән ике ҡалаға исем биргән.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергә- Ур йылғаһы
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 Орь // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ «Орь» — информация об объекте в Государственном водном реестре
- ↑ Башҡорт теленең һүҙлеге. 2 томлыҡ. — Мәскәү, 1993. — 2-се том, 476-сы бит
- ↑ С. М. Стрельников. Географические названия Оренбургской области. Топонимический словарь. — 2-е изд., дополненное и исправленное. — Кувандык: Изд-во С. М. Стрельникова, 2002. — С. 105. — 176 с.
- ↑ Моисеев, Б. А. Местные названия Оренбургской области. Историкотопонимические очерки / Мин-во образования и науки РФ, ФГБОУ ВПО «Оренбург. гос. пед.ун-т». — Оренбург : Изд-во ОГПУ, 2013. — 380 с. ISBN 978-5-85859-528-1
Сығанаҡтар
үҙгәртергә- Орь // Словарь современных географических названий / Рус. геогр. о-во. Моск. центр; Под общ. ред. акад. В. М. Котлякова. Институт географии РАН. — Екатеринбург: У-Фактория, 2006.