Тәүкеше
Тәүкеше — мифологияла һәм диндә кешелектең, ата-бабаһы, антропогоник мифтар[1]персонажы.
| Тәүкеше | |
| Модель элементы | Тики[d] |
|---|---|
Күп кенә мифологияларҙа, мифопоэтик һәм дини-фәлсәфәүи традицияларҙа тәүкеше — йыһан есеме, антропоморфикланған донъя моделе. Ғаләм тәү кеше тәненең ағзаларынан барлыҡҡа килә, был донъя мифопоэтик картинаһына хас макрокосм һәм микрокосм параллелизмын һәм был ике әйберҙең изоморфизмын һәм уларҙың бер төрлөлөгөн аңлата. Тәүкеше тәненең ағзаларын ғаләмдең конкрет өлөштәренән төҙөү тураһында ҡайһы бер космологик текстар, әммә уның сиктәрендә тәүкеше кәүҙәһе беренсел һәм башланғыс, ә космик ҡоролма икенсел һәм уның сығарылмаһы булып тора тигән мотив йышыраҡ осрай [2].
Хәҙерге фәндә «тәүкеше» төшөнсәһе коррект түгел тип ҡарала, сөнки кеше айырым зат булараҡ түгел, тотош популяциялар сиктәрендә өҙлөкһөҙ эволюция процессы рәүешендә барлыҡҡа килгән.
Антропогоник мифтар
үҙгәртергәКеше мифик осорҙа, эмпирик (тарихи) «профан» ваҡытынан алдағы үҙенсәлекле башланғыс сакраль осорҙа барлыҡҡа килә (хасил була)[3]. Кеше нәҫеленең һәм айырым халыҡтың, тәүкешенең йәки тәүге парҙың, һәр айырым кешенең килеп сығышы айырылмай, бының менән күп йолаларҙа ҡәбилә атамаһының һәм «кеше» һүҙенең (айндар, кеттар һ. б.) оҡшаш булыуы мөмкинлегенә бәйле. Бәғзе мифтар кешенең боронғо заманда, мифик осорҙа барлыҡҡа килеүен һәм уның мифологик прообразынан аңлашылған һәр аныҡ кеше тыуыуына тиңләштерә. Башҡа осраҡтарҙа мифтар кеше һәм уның йәнен (күңеле) барлыҡҡа килтереүҙе (хасил итеүҙе) айырып йөрөтә, ул уның айырым өлөшө йәки үҙ яҙмышына эйә булған бик күп өлөштәре булып һанала. Ҡайһы бер мифтарҙа айырым кеше ағзаларының, йөрәгенең, күҙҙәренең һ. б. барлыҡҡа килеүе тураһында бәйән ителә. Күп мифтарға ярашлы, башта йыһандағы барлыҡ йән эйәләре лә — бөтә йәнлектәр ҙә, хайуандар ҙа, күренештәр ҙә (ҡояш, ай, йондоҙҙар) антропоморф ҡиәфәткә эйә булған, ҡәбиләнең урынлашҡан урыны һәм йыш ҡына «тәүкеше» тәненең өлөштәренән килеп сыҡҡан тип тасуирланыуы мөмкин. Шуға бәйле кешенең барлыҡҡа килеүе уны булдырыу түгел, ә кешенең кешегә оҡшаш булған һәм ваҡыт үтеү менән кеше ҡиәфәтен юғалта барған башҡа йән эйәләренән бүленеү булараҡ та бирелә[1].
Мифологик йыһан моделе
үҙгәртергәКеше тәне, уның функциялары, тән һәм рухи тәжрибәһе тирә-яҡтағы ысынбарлыҡты архаик классификацияһының, шул иҫәптән ҡаршы фекерҙәр серияһының (уң һәм һул, өҫкө һәм аҫҡы, йоп һәм таҡ, ут һәм һыу һ. б.), өс тәүтөҫтө (ҡыҙыл — ҡан, аҡ — һөт һәм ҡара бүлендектәр төҫө булараҡ) айырып алыуҙың нигеҙендә ята. Макро-микро тап килеүҙәр сиктәрендә архаик классификация ҡорбан килтереү ритуалында сағыла[2]. Тәүкешенең типик миҫалы булып (исеме «тулыландырыу» ҡылымынан яһалған мәғәнәгә эйә) ведий мифологияһында тасуирланған Пуруша һанала. Был матдилыҡты кәүҙәләндергән персонаж йыһанды «тултыра» («Пуруша бит — ул йыһан», Ригведа, Х 90, 2). Уны илаһтарға ҡорбан иткәндәр. Был ҡорбан гимндар, көйҙәр, шиғри үлсәмдәр, йола формулалары; аттар, үгеҙҙәр, кәзәләр һәм һарыҡтар; аллалар; йыһан һәм социаль ҡоролош элементтарын тыуҙырған. Иран мифологияһында тәүге кеше функцияһын Ормаздың (Аһура Мазда) алтынсы заты Гайомарт үтәй, уны ерҙән («Бундахишн») булдырған. Һуңынан яҡтылыҡтан һәм күк дымынан кеше һәм үгеҙҙәрҙең орлоғо барлыҡҡа килтерелгән, был орлоҡ Гайомарттың тәненә һалынған, һәм ул кешелектең ата — бабаһы, прототибы булып киткән. Иран традицияһы тәүкешенең кәүҙә өлөштәрен йыһан элементтары менән тиңләштерә: кәүҙәһе йәки һөйәктәре — ер менән, ҡаны — һыу менән, сәстәре — үҫемлектәр менән, күреү һәләте — ут менән, тын алыуы — ел менән бәйле. Скандинавия Эддаһында бер нисә тигеҙләү бар, уларҙың мотивы булып Имир йыһан алпамышаһының тән өлөштәрен (эске психик йоғонтоноң тышҡы күренешкә әүерелеүе) «экстериоризациялау» тора. Раввин әҙәбиәте Изге Яҙма Әҙәмен ғәйәт ҙур кеше итеп һүрәтләй. Уның буйы ерҙән алып күккә тиклем, төньяҡтан көньяҡҡа, көнбайыштан көнсығышҡа тиклем бөтә ерҙе тултырған. Фәрештәләр уның ҙурлығынан ҡурҡҡан, шул саҡта Алла Әҙәмде бәләкәйләткән. Ул яҡтылыҡ йөрөтөүсе итеп һүрәтләнә, үҙенең табаны менән ул ҡояш дискын ҡаплай, бөтә донъяны сигенән алып сигенә тиклем күрә ала. Әҙәм менән Һауа мәсихселәр апокрифтарында ҡояш һәм йондоҙға оҡшаш. Ғөмүмән, Әҙәмдең йыһани тәбиғәтенә раввин легендаһы ла күрһәтә — тәүҙә ул ике йөҙлө булған, ләкин һуңынан Алла уны урталай ярған һәм икенсе яртыһынан Һауаны барлыҡҡа килтергән. Сюжеттарҙың береһендә Әҙәмдең башы өсөн ер — Иерусалимдан, тәне өсөн — Вавилондан, тәненең башҡа өлөштәре өсөн башҡа илдәрҙән алынған булған. «Сефер хасидим» («Диндарҙар китабы») тигән урта быуат мистик тексында әйтелгәнсә, бөтә донъяны тултырған Әҙәмде, тәненең өлөштәрен эҙмә — эҙлекле киҫеп, Алла бөтә донъяға таратҡан. Айырым миф-поэтик текстар тәүкешенең донъя менән рухи метафизик аспектта бәйләнеше тураһында бәйән итә. Мәҫәлән, Филон («De confusione linguarum» — «Телдәрҙе ҡатнаштырыу тураһында»-«О смешении языков», 11) «Күк Әҙәме»н йәшәйеште мәғәнәүи тулыландырыусы итеп күрһәтелгән Логосҡа тиңләй. Ғәләмдә бар нәмәне булдырған тәүкешенең бер варианты Праджапатиҙың Һүҙ менән ир-ҡатын бәйләнеше һәм йыһан элементтарын кәүҙәләндергән илаһтарҙы тыуҙырыуы тураһында һинд мифологик мотивы менән дә параллель үткәреп була[2].
Халыҡ медицинаһы
үҙгәртергәАрхаик халыҡ медицинаһы сиктәрендә кәүҙә өлөштәре уларҙың беренсе кешегә һәм йыһан есеменә арналған оҡшатыу һәм миф системаһын билдәләүсе миф-поэтик семантикаһына ярашлы ҡарала. Ауырыуҙарҙан медицина имләүҙәре кәүҙә өлөштәренең айырым булыуы, уларҙың составын һәм иерархияһы тураһында күҙаллауҙарҙы аңлата. Кеше тәненән ауырыуының сығыуы («оҙатылыуы») эске-тән өлкәһенең тышҡы-ғаләмдәге экстериорацияһына ярашлы. «Ҡара» ммләүҙәр һәм заклинаниелар ярҙамында сир «ебәрелеүе» кире күренеш, тышҡы өлкәне эске донъяға интериоризациялауы тип ҡабул ителә. Кешенең «агрегатлығы» һәм уның психологик аспектын психология темаһына буддий трактаты «Дхаммасангани» сағылдыра[2].
Фәнни күҙаллауҙар
үҙгәртергәХәҙерге фәндә «тәүкеше» төшөнсәһе хаталы тип ҡарала, сөнки кеше аҡрынлап һәм айырым заттар булып түгел, ә тотош популяциялар сиктәрендә барған өҙлөкһөҙ эволюция процесы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән.
Хәҙерге биологик системала бөтә хәҙерге кешеләр кеше (лат. Homo) нәҫеленә ингән аҡыллы кеше (лат. Homo sapiens) булып һанала. Күпселек тикшеренеүселәрҙең иҫәпләүенсә, Homo нәҫеле Афар австралопитегынан килеп сыҡҡан. Homo нәҫелен австралопитектарҙан айырып торған морфологик үҙенсәлектәрҙе билдәләү бәхәстәр тыуҙыра. Уларға мейе күләме (мейе Рубиконы — 600—800 см³) һәм ҡул суғы төҙөлөшө инә, ләкин күп ғалимдар был критерийҙарҙы хата тип иҫәпләй. Антропологияла Homo нәҫеленә ҡараған иң боронғо вәкилдәре тип рудольф кешеһе (Homo rudolfensis) һәм (күп кенә ғалимдар уны «киң мәғәнәлә» эш белгән (Homo habilis) политипик төргә) Африка кешеләре төрҙәре иҫәпләнә. мәғдән кешеһе Үҙенең айырылғыһыҙ ҡөҙрәтле булыуы һәм оҫта кешеһе һанала (ҡайһы бер ғалимдар уларҙы бер политипик төргә берләштерә). Ошо Homo кешеләренең иртә төрҙәре эволюцион үҙгәреп Homo ergaster төрөнә әйләнгән. Һуңғыһы вәкилдәре Азияға күсеп килгән һәм Homo erectus төрөнә башланғыс биргән. Африкала Homo ergaste төрөнән гейдельберг кешеһе (Homo heidelbergensis) барлыҡҡа килгән. Гейдельберг кешеһе 250—100 мең йыл элек эволюция барышында Homo sapiens, Европала яҡынса 70 мең йыл элек неадерталецтар (Homo neanderthalensis) «классик» формаһына күскән[4][5].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергә- Кешенең тиҙ үҫешеү зоналары
- Алланың Әҙәмде барлыҡҡа килтереүе тураһындағы хикәйәт
- Һуңғы кеше
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергәӘҙәбиәт
үҙгәртергә- тәүкеше
- Первочеловек / В. Н. Топоров // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1988. — Т. 2 : К—Я. — 719 с.
- Тренчени-Вальдапфель И. Общественный фон для двух мифов об Адаме // Происхождение Библии, М., 1964.
- Мочульский В. Н. Историко-литературный анализ стиха о Голубиной книге, Варшава, 1887.
- Жуковский В. А. Человек и познание у персидских мистиков. — СПБ, 1895.
- Франк-Каменецкий И. Адам и Пуруша. Макрокосм и микрокосм в иудейской и индийской космогонии // в сб.: Памяти академика Н. Я. Марра (1864—1934). — М.-Л., 1938.
- Бахтин М. М. Творчество Франсуа Рабле и народная культура Средневековья и Ренессанса. — М., 1965.
- Топоров В. Н. О структуре некоторых архаических текстов, соотносимых с концепцией «мирового дерева» // в кн.: Труды по знаковым системам. — Т. 5. — Тарту, 1971.
- Топоров В. Н. О двух типах древнеиндийских текстов, трактующих отношение целостности — расчлененности и спасения // в кн.: Переднеазиатский сборник. — Т. 3. — М., 1979.
- Иванов В. В. Структура гомеровских текстов, описывающих психические состояния // в кн.; Структура текста, М., 1980.
- Schaeder Н. Н., Die islamische Lehre vom Vollkommenen Menschen, ihre Herkunft und ihre dichterische Gestaltung // «Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft», 1925, Bd 4 (79).
- Кrahmer G., Figur und Raum in der ägyptischen und griechischarchaischen Kunst, Halle, 1931.
- Esser A. A., Die theoretischen Grundlangen der altindischen Medizin und Ihre Beziehung zur griechischen, «Deutsche medizinische Wochenschrift», 1935, Jg 61.
- Sсhауеr S., A note on the old Russian variant of the Purushasukta // «Archly Orientaini», 1935, № 7.
- Danzе1 Тh.-W., Handbuch der prakolumbischen Kulturen in Latinamerika, Hamburg, 1937.
- Кirfe1 W. Der Asvamedha und der Purusamedha // «Alt-und Neu-Indische Studien», 1951, Bd 7.
- Olerud A., L’idee de macrocosmos et microcosmos dans Ie Timee de Platon, Uppsala, 1951.
- Hartmann S., Gayomart, Uppsala, 1953.
- Коppers W., Der Urmensch und sein Weltbild, W., 1949
- Snell В. The discovery of the mind. The Greek origins of European thought, N. Y., 1960
- Mole М., Culte, mytne et cosmologie dans l’Iran ancien P., 1963.
- Кarow 0., Die Totung der Nahrungsgottin und die Entstehung der Nutzpflanzen in der japanischen Mythologie // в кн.: Festschrift für Ad. E. Jensen, Munch., 1964.
- антропогонические мифы
- Антропогонические мифы / Иванов В. В. // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1987. — Т. 1 : А—К. — 671 с.
- Время мифическое / Мелетинский Е. М. // Мифы народов мира : Энцикл. в 2 т. / С. А. Токарев. — 2-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1987. — Т. 1 : А—К. — С. 208—209.
- Анисимов А. Ф. Космологические представления народов Севера. — М.-Л., 1959.
- Природа и человек в религиозных представлениях народов Сибири и Севера (вторая половина XIX — начало XX в.). — Л., 1976.
- Корpers W., Der Urmensch und sein Weltbild, W., [1949].
- Calame-Griaule G., Ethnologie et langage. La parole chez 1еs Dogon, [P], 1965.
- Christensen A., Les types du premier homme et du premier roi dans 1’histoire legendaire des iraniens, v. 1-2, Stockh., 1917—1934.
- Dumezil G., Mythe et epopee…, 2 ed. P., 1974.
- Frazeг J., Creation and evolution in primitive cosmogonies and other pieces, L., 1935.
- Haile В., Soul concepts of the Navaho // «Annali Lateranensi», 1943, t. 7.
- Ноanh-sоn Ноang-sy-Quy, Le mythe indien de 1’Homme cosmique dans son contexte culturel et dans son evolution // «Revue de 1’histoire des religions», 1969, v. 175, № 2.
- авраам мифтары
- Beck Е., lblis und Mensch, Satan und Adam: der Werdegang einer koranischen Erzählung, «Le Museon», 1976, v. 89, fasc. 1—2.
- Gunkel Н., Die Urgeschichte und die Patriarchen, Gott., 1911.
- Hubner P., Vom ersten Menschen wird erzählt in Mythen, Wissenschaft und Kunst, Düsseldorf, [1969].
- Patai R., Adam we-Adamah, Jerusalem, 1942.
- Quispel G., Der gnostische Anthropos und die jüdische Tradition, «Eranos Jahrbuch», 1953, Bd 22.
- Röhrich L., Adam und Eva, [Stuttg.], 1968.
- Scһöpfungsmythen, Darmstadt, 1977.
- Strothmann F., Die Anschauungen von der Weltschöpfung im alten Testament, Münster. 1933.
- Westermann C., Der Mensch im Urgeschehen, «Kerygma und Dogma», 1967, Jg. 13, H. 4.
- фәнни күҙаллауҙар
- Homo / А. А. Зубов // Гермафродит — Григорьев [Электронный ресурс]. — 2007. — С. 382. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 7). — ISBN 978-5-85270-337-8.
- Homo sapiens / А. А. Зубов // Большая российская энциклопедия [Электронный ресурс]. — 2018. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017).
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Марков А. В. Происхождение и эволюция человека. Обзор достижений палеоантропологии, сравнительной генетики и эволюционной психологии. 2009 йыл 14 ноябрь архивланған. Доклад, прочтённый в Институте биологии развития РАН 19 марта 2009 года
- Предыстория человека 2022 йыл 15 март архивланған.