Тюрингия

Ҡалып:Федеральная земля Германии Тюрингия (нем. Thüringen), рәсми атамаһы — Тюрингия ирекле дәүләте йәки Тюрингия Республикаһы (нем. Freistaat Thüringen), (произношение ) — Германияның көнсығыш өлөшөндәге федераль ер (провинция).

Тюрингия "Германияның йәшел йөрәге" булараҡ билдәле. Баш ҡалаһы — Эрфурт. Саксония менән бер рәттән Германияның көнсығышында (элекке Германия Демократик Республикаһы) иҡтисади яҡтан иң үҫешкән федераль ерҙәрҙең береһе булып тора.

Географияһы

Тюрингия Гессен (270 км), Бавария (381 км), Саксония (265 км), Саксония-Анхальт (296 км) һәм Түбәнге Саксония (112 км) федераль ерҙәре менән сиктәш.

Тарихы

Тюрингия — Германияла тарихи өлкә. Иртә Урта быуаттарҙа  легендар короллек, һуңынан герцоглыҡ. Бынан һуң өлкә Каролингтар тарафынан буйһондорола, һуңынан Изге Рим империяһы составына инә (күп осорҙарҙа номиналь рәүештә генә).

1871 йылдан һуң — Германия империяһы составында, әммә элекке Тюрингия дәүләттәре билдәле бер автономия менән файҙаланғандар. Веймар республикаһында 1920-1934 йылдарҙа Ирекле дәүләт тигән статуслы регион була. Өсөнсө Рейхта һәм артабан ГДР-ҙа автономияһы булмай. Хәҙерге Германияның автономиялы төбәге (федераль ер).

Тюрингия Ере

XX быуатта Тюрингия ере хәҙерге Германияның сәйәси картаһында тәүге тапҡыр 1920 йылда революцияға тиклем Германия империяһы составына үҙаллы ингән һигеҙ элекке немец кенәзлеген берләштереү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә:

1. Саксен-Веймар-Эйзенх бөйөк герцоглығы (Веймар һәм Эйзенах райондары һәм Гера районының Нойштадт амты, Эйзенах, Веймар һәм Апольда ҡала райондары).
2. Саксен-Кобург-Гот герцоглығы (Гот районы, Гот һәм Целла-Меллис ҡала райондары).
3. Саксен-Мейнинген герцоглығы (Хильдбургхаузен, Зоннеберг, Мейнинген, Заальфельд райондары).
4. Саксен-Альтенбург герцоглығы (Альтенбург һәм Штадтрод райондары, Гера районының Роннеберг амты, Альтенбург һәм Йена ҡала райондары).
5. Шварцбург-Рудольштадт кенәзлеге (Рудольштадт районы һәм Зондерхаузен районының амт Франкенхаузен райондары).
6. Шварцбург-Зондерсгаузен кенәзлеге (Арнштадт һәм Зондерхаузен райондары, Арнштадт ҡала районы).
7. Өлкән линия рейсы кенәзлеге (Грейц районы, Грейц ҡала районы).
8. Кесе линия рейсы кенәзлеге (Гера һәм Шляйц райондары, Гера ҡала районы)

Яңы федераль ерҙең баш ҡалаһы Веймар була.

Икенсе донъя һуғышынан һәм союздаштар тарафынан Пруссия дәүләтен бөтөрөлөүенән һуң, федераль ер составына бер нисә элекке Пруссия территорияһы индерелә (Саксония-Анхальт провинцияһынан Эрфурт административ округы, Гессен-Нассау провинцияһынан Шмалькальден районы), федераль ерҙең баш ҡалаһы Эрфурт була.

1949 йылда Тюрингия Германия Демократик Республикаһы (ГДР) составына инә. 1950 йылда Лангензальц һәм Вайсензе райондары Зондерхаузен районына, Шмалькальден районы Зуль районына ҡушыла, Штадтрод районынан Йена районы бүленеп сыға, ә ҡалған өлөшө Гера районына ҡушыла. 1952 йылда ГДР-ҙа үткәрелгән административ реформа барышында Тюрингия ере бөтөрөлә һәм ул Эрфурт, Гера һәм Зуль административ округтарына бүленә.

1990 йылда Германия берләшкәндән һуң Тюрингия федераль ер сифатында тергеҙелә.

Тюрингиялағы совет ғәскәрҙәре

Бөйөк Ватан һуғышы тамамланғас, Тюрингияның күп кенә ҡалаларында 8-се гвардия дөйөм ғәскәр армияһы дислокациялана, ул Германиялағы совет ғәскәрҙәре төркөмдәре составына ингән. Мәҫәлән, Ордруф, Гот һәм Майнинген ҡалаларында 39-сы гвардия мотоуҡсылар дивизияһы подразделениелары урынлашҡан. 1994 йылға ҡарай Германияға ҡарата һуңғы көйләү тураһында килешеүгә яралы 8-се армия билмәһенән сығарыла.

Дәүләт ҡоролошо

Закондар сығарыу органы — Тюрингия ландтагы (нем. Thüringer Landtag), халыҡ тарафынан һайлана, башҡарма орган — Тюрингия ер хөкүмәте (Thüringische Landesregierung), уның составында Тюрингия еренең премьер-министры һәм Тюрингия еренең министрҙары. 1934 йылға тиклем башҡарма орган булып дәүләт министрлығы тора (Staatsministerium, штатс-министрлыҡ), ер хөкүмәте ағзаларынан торған (Mitglieder der Landesregierung), конституцион күҙәтеү органы — Тюрингия конституция суды (Thüringer Verfassungsgerichtshof), Юғары суд инстанцияһы — Тюрингия юғары ер суды (Thüringer Oberlandesgericht), административ юстицияның юғары суд инстанцияһы — Тюрингия юғары административ суды (Thüringer Oberverwaltungsgericht).

Административ бүленеш

Тюрингия территорияһы райондарға (нем. Landkreis) һәм райондан тыш (райондарға тиңләштерелгән) ҡалаларға (нем. Kreisfreie Stadt). Райондар үҙ сиратында ҡалаларға (нем. Stadt) һәм общиналарға (нем. Gemeinde), ҡалалар — урындағы кварталдарға (нем. Ortsteil), ә общиналар ҙур ауылдарға (нем. Ortschaft) бүленә.

Райондар һәм райондан тыш ҡалалар

Тюрингия еренең административ картаһы

• Райондар (Landkreise):

Альтенбург Айхсфельд Гот Грайц Хильдбургхаузен Илм

Кифхойзер Нордхаузен Заале-Хольцланд Заале-Бөркөт Заальфельд-Рудольштадт Шмалькальден-Майнинген

Зоммерда Зоннеберг Унструт-Хайних Вартбург Ваймарер-Ланд

• Райондарға тиңләштерелгән ҡалалар (Kreisfreie Städte):
  • Айзенах (EA)
  • Веймар (WE)
  • Гера (G)
  • Зөл (SHL)
  • Йена (J)
  • Эрфурт (EF)

Административ бүленеш тарихы

ГДР осоронда, 1952-1990 йылдарҙа Тюрингия территорияһы өс округтан торған: Гера, Зуль һәм Эрфурт.

Ҡалалар

15 меңдән ашыу халҡы булған ҡалалар 2010 йылдың 31 декабренә ҡарата

Эрфурт 205,0 Рудольштадт 23,8 Йена 105,1 Зондерсхаузен 23,1 Гера 99,3 Аполда 23,1 Веймар 65,5 Зоннеберг 22,4 Гот 45,6 Грайц 21,8 Нордхаузен 44,3 Майнинген 21,6 Айзенах 42,8 Шмалькальден 20,0 Зөл 38,8 Зоммерда 19,9 Мюльхаузен 36,0 Лайнефельд-Ворбис 19,7 Альтенбург 35,0 Бад-Лангензальц 18,0 Зальфельд 26,8 Хайлигенштадт 16,6 Илмәнау 26,0 Цойленрода-Трибес 16,1 Арнштадт 25,0 Бад-Зальцунген 15,9

Дин

Диндарҙарҙың күпселеге — лютерандар, иң ҙур лютеран деноминацияһы — Үҙәк Германиялағы Евангелие Сиркәүе (нем. Evangelische Kirche in Mitteldeutschland).

Фән һәм мәғариф

Тюрингияның юғары уҡыу йорттары — дүрт университет һәм ике ғәмәли фәндәр университеты (Fachhochschule).

• Ильменау техник университеты 1952 йылда нигеҙ һалына. Ильменауҙа техник белем биреү 1894 йылда уҡ башланған күп йыллыҡ һәм бай традицияларға таяна. Университетта машиналар эшләү, математика, тәбиғәт, иҡтисад һәм социаль фәндәр өлкәһендә 17 бакалавр һәм 22 магистр һөнәре буйынса 6200 студент уҡый. Университет уҡытыу һәм йәш белгестәрҙе фәнни белем биреүҙең нигеҙе булып тикшеренеүҙәр тора. Университет ил эсендә һәм халыҡ-ара аренала фундаменталь һәм ғәмәли тикшеренеүҙәрҙә алдынғы урынды биләй.
• Фридрих Шиллер исемендәге Йена университеты 1558 йылда Саксония курфюрсы Иоганн Фридрих I тарафынан нигеҙләнә. Бөгөнгө көндә ун факультеты һәм Тюрингияла берҙән-бер университет медицина үҙәге менән был Тюрингияла һәм көнсығыш Германияла иң ҙур ғилми-белем биреү үҙәге. Университетта 20 000-дән ашыу студент уҡый һәм 340 профессор эшләй. Йена университеты Коимбра төркөмөнә ингән Германияның дүрт университетының береһе.
• Эрфурт университеты  хәҙерге Германия территорияһындағы иң боронғо университеттарҙың береһе. Башта 1379 йылда нигеҙ һалына, әммә 1816 йылда ябыла һәм 1994 йылда ғына яңынан асыла. Уҡытыу гуманитар йүнәлешле.
• Баухаус Веймар университетына 1910 йылда нигеҙ һалына. Дүрт сәнғәт белеме һәм архитектура йүнәлешле факультеты бар. Бөгөнгө көндә университет студенттары һаны яҡынса 4000 тәшкил итә.
• Лист исемендәге Веймар юғары музыка мәктәбе 1872 йылда Карл Мюллерхартунг тарафынан асыла. Мәктәп бөтә оркестр музыка ҡоралдары, фортепиано, вокал, дирижерлыҡ һәм композиция буйынса уҡыуға мөмкинлек бирә.
• Эрфурт ғәмәли фәндәр университеты.
• Йена ғәмәли фәндәр университеты.

Астрономияла

Тюрингия хөрмәтенә аталған (934) Тюрингия астероиды 1920 йылда асылған.

Һылтанмалар

• Официальный сайт
• Тюрингия Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
• Thuringia (Germany)  (билдәһеҙ). Fotw.vexillum.com. Дата обращения: 22 май 2010. Архивировано из оригинала 7 ғинуар 2004 года.
• Marcus Schmöger. Thüringen  (билдәһеҙ). Flaggenkunde.de. Дата обращения: 22 май 2010.