Солтанова Айна Мәхмүт ҡыҙы
Солтанова Айна Мәхмүт ҡыҙы (әзерб. Ayna Mahmud qızı Sultanova; тыумыштан Мусабекова, [1]; 1895, Пиребедиль — 1938) — Әзербайжан ССР-ы һәм Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһының дәүләт һәм партия эшмәкәре; тәүге Әзербайжан революционер- ҡатын-ҡыҙҙарының береһе [2].
| Солтанова Айна Мәхмүт ҡыҙы | |
| әзерб. Ayna Mahmud qızı Sultanova | |
 | |
| Зат | ҡатын-ҡыҙ |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
.svg){kind=small} СССР |
| Тыуған көнө | 1895 |
| Тыуған урыны | Пиребедиль[d], Кубинский уезд[d], Баҡы губернаһы[d], Рәсәй империяһы |
| Вафат булған көнө | 3 июль 1938 |
| Вафат булған урыны | Баҡы, Әзербайжан Совет Социалистик Республикаһы, СССР |
| Үлем төрө | атып үлтереү[d] |
| Хәләл ефете | Гамид Гасан оглы Султанов[d] |
| Һөнәр төрө | сәйәсмән |
| Сәйәси фирҡә ағзаһы | Советтар Союзы Коммунистар партияһы |
| Ойошма ағзаһы | Клуб Али Байрамова[d] |
| Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре |
 |
 Солтанова Айна Мәхмүт ҡыҙы Викимилектә | |
Әзербайжан тарихында тәүге ҡатын-ҡыҙ-халыҡ комиссары (нарком) була[1]. Мәғариф һәм юстиция халыҡ комиссариатын етәкләй[1]. Әзербайжан ССР-ы Үҙәк башҡарма комитеты президиумы (АзЦИК) һәм Кавказ аръяғы Социалистик Федератив Совет Республикаһының Үҙәк башҡарма комитеты ағзаһы була, Баҡы совет депутаты[1], шулай уҡ Әзербайжан ССР-ы Юғары Суды рәйесе[3].
«Шарк гадыны» («Женщина Востока») ҡатын-ҡыҙҙар журналының беренсе мөхәррире була[3]. Әзербайжан һәм Кавказ аръяғы партия ойошмаларының төрлө партия вазифаларында эшләй. Үҙәк Комитет ағзаһы, ЦКК Президиумы һәм Әзербайжан коммунистар партияһының Баҡы комитеты, шулай уҡ Кавказ аръяғы ВКП(Б) край комитеты ағзаһы була. Газанфар Мусабековтың һеңлеһе һәм Гамид Солтановтың ҡатыны.
Биографияһы үҙгәртергә
Айна Мусабекова 1895 йылда таулы бәләкәй Пиребедиль (Куба өйәҙе Баҡы губернаһы) ауылында, Мәхмүт һәм Диба ғаиләһендә тыуған[4]. Апаһы Яхши менән уны атаһы Баҡы ҡалаһына уҡырға ебәрә[5], өлкән ағаһы Газанфар була, ул һуңғараҡ Әзербайжан ССР-ы һәм ЗСФСР хөкүмәте башлығы булып китә.
1912 йылда Айна Мусабекова Баҡыла Изге Нина ҡатын-ҡыҙҙар гимназияһын тамамлай (хәҙер бинала 134-се мәктәп урынлашҡан)[6]. 1917—1918 йылдарҙа большевиктар менән тығыҙ хеҙмәттәшлек итә[7]. 1918 йылдың июленән[8] — КПСС ағзаһы[3]. Мәскәү, Әстерхан, Баҡыла (1918-1920) революцион эш алып бара.
1919 йылдың авгусында Мәскәүгә Я. Свердлов исемендәге Коммунистик университетҡа уҡырға ебәрелә. Бының менән бер үк ваҡытта 1919—1920 йылдарҙа Мәскәүҙә РСФСР-ҙың сит ил эштәре Халыҡ комиссариаты янында Яҡын Көнсығыш бүлегендә секретарь булып эшләй. Совет Әзербайжанында ун йыл буйы Әзербайжан коммунистар партияһының Үҙәк Комитеты аппаратында эшләй — башта ҡатын-ҡыҙҙар бүлегендә инструктор-ойоштороусы, 1924 йылдан 1930 йылға тиклем — эшсе һәм крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙар бүлеге мөдире була[9].
1932 йылда Мәскәүҙә Ҡыҙыл профессура институтының философия факультетына уҡырға инә, ләкин Баҡыла Марксизм-ленинизм институты ойошторолоу менән бәйле, Баҡы ҡалаһына күсерелә һәм уның философия факультетында уҡыуын дауам итә[10].
1930-1937 йылдарҙа ВКП(б)-ның Кавказ аръяғы округы комитетының ҡатын-ҡыҙҙар бүлеген етәкләй.
Мәскәү ҡалаһында Ҡыҙыл профессура институтында уҡығандан һуң халыҡ мәғарифы комиссары, һуңыраҡ — юстиция халыҡ комиссары итеп тәғәйенләнә[7]
Яза үҙгәртергә
1937 йылдың июлендә Айна Солтанова Мәскәүгә партияға ҡайтыу ниәте менән китә, әммә шунда уҡ ҡулға алына. Ғәйепләүҙәрҙән күренеүенсә, Айна Солтанова СССР-ға ҡаршы йүнәлтелгән контрреволюцион эш менән шөғөлләнгән, контрреволюцион һөйләшеүҙәрҙә ҡатнашҡан. Ул Бутырка төрмәһенә ябыла, ә 1 ноябрҙә башҡа тотҡондарҙан тулы изоляцияла Баҡыға махсус конвой менән килтерелә.
Айна Солтанованың эше тикшереү ваҡытында шаһиттар һәм мәғлүмәт биреүҙәр менән проблемалар йыш килеп сыға. Бер генә шаһит та һуңынан үҙ күрһәтмәләрен үҙгәртмәй, шуның өсөн Айна Солтанованы изоляцияла һәм артабан тикшереү эштәре алып барыу өсөн төплө сәбәптәр булмай.
СССР Юғары Суды хәрби коллегияһының Матулевич рәйеслегендәге күсмә сессияһы 45 минутлыҡ суд ултырышы барышында иң юғары язаға — атып үлтереүгә хөкөм итә[11].
1938 йылдың 3 июлендә хөкөм ҡарары үтәлә. Айна Солтанов ағаһы Газанфар Мусабеков һәм ире Гамид Солтанов менән «халыҡ дошманы» кеүек бергә атып үлтерелә[12]. 1956 йылда С. И. Атакишев тарафынан ҡара яғылған кеүек реабилитациялана[13].
Бүләктәре үҙгәртергә
Хәтер үҙгәртергә
Әзербайжандың Баҡы ҡалаһында һәм башҡа ҡалаларҙа урамдар уның исемен йөрөтә[15].
-
Баҡыла Айна Солтанова һәйкәле. Скульпторы М. Рзаев
-
Баҡыла Айна һәм Гамид Солтановтар йәшәгән Иран илселегенең бинаһы стенаһында мемориаль таҡтаташ. -
Гәнжәлә Айна Солтанова урамында мемориаль таҡта
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Султанова, 1976
- ↑ А. М. Султанова // Активные борцы за советскую власть в Азербайджане. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1957. — С. 110.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Мамедов С. Страницы жизни. — Б.: Ишыг, 1973. — С. 47. — 116 с.
- ↑ Султанова, 1976, с. 5
- ↑ Султанова, 1976, с. 6
- ↑ Məhərrəm Zülfüqarlı, tarix elmləri namizədi.
- ↑ 7,0 7,1 Məhərrəm Zülfüqarlı, tarix elmləri namizədi. Sovet dövrünün heykəlləri Ayna Mahmud qızı Sultanova (әзерб.) // 525-ci qəzet : газета. — 15 aprel 2009. — С. 5.
- ↑ Воспоминания азербайджанских коммунистов о В. И. Ленине / Под ред. Д. В. Гулиева и М. С. Искендерова. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1958. — С. 84. — 84 с.
- ↑ Коллективизация сельского хозяйства в Азербайджане / Под ред. Дж. Б. Гулиева. — Б.: Элм, 1982. — Т. I. — С. 296. — 321 с.
- ↑ Султанова, 1976, с. 71
- ↑ Жертвы репрессий 30-х годов (рус.) // Общественно-политический литературно-художественный иллюстрированный ежемесячный журнал. Орган ЦК ЛКСМ Азербайджана. — 1988. — С. 19—24.
- ↑ Məhərrəm Zülfüqarlı, tarix elmləri namizədi.
- ↑ Копия приговора Военной коллегии ВС СССР от 26 апреля 1956 г. по делу М. Д. Багирова, Т. М. Борщева, Р. А. Маркаряна, X. И. Григоряна, С. И. Атакишиева и С. Ф. Емельянова 2018 йыл 10 февраль архивланған.
- ↑ Жертвы Репрессий 30-х годов, Айна Султанова— Общественно-политический литературно-художественный иллюстрированный ежемесячный журнал. Орган ЦК ЛКСМ Азербайджана, выпуск от октября 1988 года. 1988. С. 19.
- ↑ Министерство туризма и культуры. Карта Азербайджана.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Султанова А. Айна Султанова (К 80-летию со дня рождения). — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1976. — С. 6—7.