Навигация^[1] — бер урындан икенсе урынға судноның йәки машинаның хәрәкәтен күҙәтеү һәм контролдә тотоу процесына йүнәлтелгән өйрәнеү өлкәһе.^[2] Навигация өлкәһе дүрт дөйөм категорияны үҙ эсенә ала: ер навигацияһы, диңгеҙ навигацияһы، аэронавтика навигацияһы һәм йыһан навигацияһы.^[1]

Ул шулай уҡ навигаторҙар навигация эштәрен башҡарыу өсөн ҡулланған махсуслаштырылған белем өсөн ҡулланылған термин. Бөтә навигация техникаһы навигаторҙың урынын билдәле урындар йәки паттерндар менән сағыштырып билдәләй.

Навигация, киң мәғәнәлә, урынды һәм йүнәлеште билдәләй. Был мәғәнәлә навигация ориентирлашыуҙы һәм йәйәүлеләр навигацияһын үҙ эсенә ала.^[1]

Тарихы

Урта быуаттарҙа Европала навигация ете механик сәнғәттең бер өлөшө тип һаналған, был сәнғәттең береһе лә асыҡ океан буйлап оҙайлы сәйәхәттәр өсөн ҡулланылмаған. Полинезия навигацияһы, моғайын, асыҡ океан навигацияһының иң тәүге формаһы булғандыр; хәтер һәм күҙәтеүгә нигеҙләнгән Маршалл утрауҙары картаһы төшөрөлгән. Тәүге Тымыҡ океан полинезиялары йондоҙҙарҙың хәрәкәтен, һауа торошон, ҡайһы бер ҡырағай йәнлектәрҙең торошон, йәки тулҡындарҙың ҙурлығын бер утрауҙан икенсеһенә юл табыу өсөн ҡулланған.

Урта быуаттарҙа диңгеҙҙә ориентлашыу өсөн тәүге тапҡыр астролябия ҡулланыла. Ер астролабтары Эллинизм осоронда уйлап сығарылған һәм Антиклыҡта һәм Исламдың алтын быуатында ҡулланлған. Был турала 1295 йылда астроном Рамон Луллдың яҙмаһы бар.^[3] Был навигация приборы камиллаштырылған һәм португалдарға яңы асыштар яһарға ярҙам иткән.^[4]^[5] Диңгеҙ астролябияһын эшләү һәм ҡулланыуҙың иң тәүге тасуирламаһын испан космографы Мартин Кортес де Альбакарҙың Arte de Navegar (Навигация сәнғәте) китабында 1551 йылда уҡ яҙып ҡалдырған. Был прибор Мысыр пирамидаларын төҙөүҙә ҡулланылған архипендандалум принцибына нигеҙләнгән.^[6]

Астролаб һәм компас ярҙамында асыҡ диңгеҙҙә навигация XV быуаттағы асыштар дәүерендә башлана. Португалдар 1418 йылдан принц Генрих ярҙамы менән Африканың Атлантик океан яры буйын тикшерә башлай. 1488 йылда Бартоломеу Диас төҙөлгән маршрут буйынса Һинд океанына барып етә. 1492 йылда испан монархтары Кристофер Колумбтың Атлантик океан аша Һиндостанға барыу экспедицияһын финанслай, һөҙөмтәлә Америка асыла. 1498 йылда Васко да Гама етәкселегендәге португал экспедицияһы Африка буйлап сәйәхәт итеп Һиндостанға барып етә, Азия менән туранан-тура сауҙа аса. 1512 йылда португалдар көнсығышҡа табан Спайс утрауҙарына юллана һәм бер йылдан һуң Ҡытайға килеп сыға.

Донъя тирәләй беренсе сәйәхәтте 1522 йылда Магеллан-Элькано экспедицияһы башҡара, был экспедиция португал тикшеренеүсеһе Фердинанд Магеллан етәкселегендә була.1521 йылда ул Филиппинда вафат булғандан һуң экспедицияны испан сәйәхәтсеһе Хуан Себастьян Элькано тамамлап ҡуя. Ете караптан торған флот 1519 йылда Испанияның Санлукар-де-Баррамеда портынан сығып китә, Атлантик океан аша бер нисә туҡталыш эшләп Көньяҡ Американың көньяҡ өлөшөнә барып сыға. Ҡайһы бер караптар юғалып ҡала, әммә ҡалған флот Тымыҡ океан буйлап навигацияны дауам итеп бер нисә асыш яһай, шул иҫәптән Гуам һәм Филиппин утрауҙары асыла. Элькано етәкселегендәге "Виктория" карабы Һинд океаны аша һәм Африка яр буйҙары буйлап төньяҡҡа табан хәрәкәт итә, ниһайәт, 1522 йылда, өс йыл үткәс, Испанияға әйләнеп ҡайта. Тринидад карабы Америкаға кире диңгеҙ юлын эҙләп, Филиппиндан көнсығышҡа табан юллана, әммә уңышһыҙлыҡҡа тарый. Тымыҡ океан аша көнсығышҡа табан барған юл ҡырҡ йылдан һуң ғына асыла.

Этимология

Навигация термины 1530-сы йылдарҙа, латин телендәге navigationem (nom. navigatio) һүҙенән килеп сыҡҡан. Navigare "йөҙөү, диңгеҙ буйлап йөрөү, карап менән идара итеү" тигәнде аңлата, navis "корабль" һәм agere "идара итеү" тигәнде аңлата.^[7]

Навигация ысулдары

Хәҙерге навигацияның күпселеге башлыса спутниктарҙан мәғлүмәтте электрон юл менән ҡабул итеп позицияны билдәләй. Хәҙерге заман техникаларының күпселеге позиция линияларын йәки LOP-ты табыуға таяна.^[8]

Позиция линияһы ике төрлө нәмәгә таяна, йә карталағы һыҙыҡ, йә күҙәтеүсе менән объект араһындағы һыҙыҡ.^[9] Азимут - объектҡа йүнәлеш үлсәме.^[9] Әгәр навигатор ысын тормоштағы йүнәлеште үлсәһә, мөйөш диңгеҙ картаһында төшөрөлә, һәм навигатор картала был йүнәлеш һыҙығында урынлаштырыла.^[9]

Азимуттан тыш, навигаторҙар йыш ҡына объектҡа тиклем алыҫлыҡты үлсәй.^[8] Картала алыҫлыҡ түңәрәк йәки дуға итеп төшөрөлә.^[8] Түңәрәк, дуғалар һәм позицияларҙың гиперболалары йыш ҡына позициялар линияһы тип атала.

Әгәр навигаторҙа ике һыҙыҡты һүрәтләһә, улар киҫешкән урында позицияла булырға тейеш.^[8]

Әгәр бер генә линия булһа, позиция урыны иҫәпләп сығарыла.^[10]

Линиялар (йәки түңәрәктәр) төрлө сығанаҡтарҙан алына:

күк есемдәрен күҙәтеү
Ер диапазоны (тәбиғи йәки кеше тарафынан эшләнгән) ике карталы нөктә бер-береһе менән тап килеүе күҙәтелә,^[11]
Карталағы объектҡа компас ярҙамында азимут төҙөү
Радарҙың объектҡа тиклем алыҫлыҡты билдәләү мөмкинлеге
Яр буйы һыҙаттарында тәрәнлекте эхолот менән йәки ҡулдан үлсәү

Бөгөн һирәк ҡулланылған ҡайһы бер ысулдар бар, мәҫәлән, күҙәтеүсе менән маяҡҡа тиклем географик диапазонды иҫәпләү өсөн "яҡтылыҡ " ҡулланыла.

Тарих үҙгәргән һайын навигация ысулдары ла алышына.^[12] Һәр яңы ысул сәйәхәтсенең һәләтен арттыра.^[12] Навигаторҙар иң яңы ысулдарҙы ҡулланырға тейеш.^[12] Таблицала навигацияның ҡайһы бер төрҙәре һүрәтләнгән.

Һүрәт	Тасуирламаһы
Традицион навигация ысулдары:
	Диңгеҙ навигацияһында Dead reckoning йәки DR ысулы караптың курсын һәм тиҙлеген ҡулланып позицияны иҫәпләп сығара. Яңы урынды DR позицияһы тип атайҙар. Дөйөм алғанда, бары тик юл һәм тиҙлек генә DR позицияһын билдәләй. .^[12]	Һәр ваҡыт ҡулланыла.
	Диңгеҙ навигацияһында яр буйындағы географик һәм гидрографик һыҙаттарҙы иҫәпкә алып йөҙөү тәьмин ителә.
	Ер өҫтө навигацияһы — йәйәү йәки транспорт сараһы менән йөрөү. Карта, компас һәм башҡа навигация ҡоралдары ҡулланыла. Был навигацияның иң ябай формаһы.	Һәр ваҡыт ҡулланыла.
	Астрономик навигация таблица, сфера тригонометрияһы, альманах таблицалары ярҙамында астрономик үлсәүҙәрҙе позиция һыҙаттарына әйләндерә. Башлыса диңгеҙҙә ҡулланыла, шулай уҡ ҡоро ерҙә лә ҡулланыу мөмкин.	Башлыса асыҡ океанда спутник һәм башҡа электрон системаларға резерв булараҡ ҡулланыла.^[12]
Электрон навигация электрон саралар ярҙамында позицияны билдәләй, шул иҫәптән:
	Радио навигация радиотулҡындарҙы радио йүнәлеште табыу системалары йәки гиперболик системалар, мәҫәлән, Decca, Omega һәм LORAN-C ярҙамында урынды билдәләү өсөн ҡуллана.	GNSS ысулы үҫешкән һайын ҡулланыу мөмкинлеге кәмей.
	Радар навигацияһы, урыны билдәле булған объекттарҙан алыҫлыҡты билдәләү өсөн радар ҡуллана.^[12]	Башлыса ер радиолокацияһында файҙаланыла.
	Спутник навигацияһында позицияны билдәләү өсөн Глобаль навигация спутнигы системаһын (GNSS) ҡуллана.^[12]	Бөтә шарттарҙа ла ҡулланыла.

«География» порталы

Әҙәбиәт

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Rell Pros-Wellenhof Bernhard. Navigation: Principles of Positioning and Guidances. — Springer, 2007. — P. 5–6. — ISBN 978-3-211-00828-7.
↑ Bowditch, 2003:799.
↑ The Ty Pros Companion to Ships and the Sea, Peter Kemp ed., 1976 ISBN 0-586-08308-1
↑ Astrolábios Náuticos.
↑ dead. Archived copy (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 апрель 2013. Архивировано 22 ноябрь 2012 года. 2012 йыл 22 ноябрь архивланған.
↑ Swanick, Lois Ann. An Analysis Of Navigational Instruments In The Age Of Exploration: 15th Century To Mid-17th century, MA Thesis, Texas A&M University, December 2005
↑ Etymonline - Online Etymology Dictionary (билдәһеҙ). www.etymonline.com.
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 Maloney, 2003:615.
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Maloney, 2003:614
↑ Maloney, 2003:618.
↑ Maloney, 2003:622.
↑ ^12,0 ^12,1 ^12,2 ^12,3 ^12,4 ^12,5 ^12,6 Bowditch, 2002:1.

Иҫкәрмәләр

[hofman-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Rell Pros-Wellenhof Bernhard. Navigation: Principles of Positioning and Guidances. — Springer, 2007. — P. 5–6. — ISBN 978-3-211-00828-7.

[bow799-2] Bowditch, 2003:799.

[oxfordShipsAndSea-3] The Ty Pros Companion to Ships and the Sea, Peter Kemp ed., 1976 ISBN 0-586-08308-1

[4] Astrolábios Náuticos.

[ancruzeiros.pt-5] dead. Archived copy (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 апрель 2013. Архивировано 22 ноябрь 2012 года. 2012 йыл 22 ноябрь архивланған.

[swanick-6] Swanick, Lois Ann. An Analysis Of Navigational Instruments In The Age Of Exploration: 15th Century To Mid-17th century, MA Thesis, Texas A&M University, December 2005

[7] Etymonline - Online Etymology Dictionary (билдәһеҙ). www.etymonline.com.

[mal615-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 Maloney, 2003:615.

[mal614-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 Maloney, 2003:614

[mal618-10] Maloney, 2003:618.

[mal622-11] Maloney, 2003:622.

[bow1-12] 12,0 ^12,1 ^12,2 ^12,3 ^12,4 ^12,5 ^12,6 Bowditch, 2002:1.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]