Мәшәди Әзизбәков
Мәшәди Әзизбәк уғлы Әзизбәков йәки Мәшәди-Бәк Әзизбәков ( әзерб. Мəşədi Əziz bəy oğlu Əzizbəyov; 1876 йылдың 18 (6) ғинуары, Баҡы - 1918 йылдың 20 сентябре, Каспий аръяғы тимер юлының 207-се саҡрымы, Перевал һәм Ахча-Куйма станциялары араһында) - Әзербайжандағы инҡилаб хәрәкәттең күренекле шәхесе, тәүге әзербайжан марксистарының береһе; ҘСЭ-ның 1-се сығарылышы буйынса, ул төрки революцион интеллектуалдар быуынына ҡараған. Ул «Һүммәт» ( әзерб. Hümmət) ойошмаһы әзербайжан етәкселәренең береһе, РСДРП(б) һәм «Адалят» Фарсы социал-демократтар фирҡәһе ағзаһы, Баҡы Ҡала Думаһы гласныйы, Баҡы СНК губерна комиссары һәм эске эштәр буйынса комиссар урынбаҫары (1918 ).
| Мәшәди Әзизбәков | |
| әзерб. Məşədi Əziz bəy oğlu Əzizbəyov | |
 | |
| Дине: | ислам |
|---|---|
| Тыуған: | 6 (18) ғинуар 1876 Баҡы, Рәсәй империяһы |
| Үлгән: | 20 сентябрь 1918 (42 йәш) Төркмәнбашы, Совет Рәсәйе |
| Балалары: | Азизбеков, Азизага Мешади оглы[d] |
| Партия: | Советтар Союзы Коммунистар партияһы |
| Белеме: | Бакинское реальное училище[d] |
Мәшәди Әзизбәковтың революцион эшмәкәрлеге Санкт-Петербургта уҡығанда башлана. Ул Беренсе Россия Революцияһында актив ҡатнаша, шул ваҡытта "Һүммәт" ойошмаһына ағза булып инә, һуңғараҡ уның күренекле шәхестәренең береһе булып китә. Иран революционерҙарына ярҙам күрһәтә; Баҡы "Нижәт" ( әзерб. Nicat cəmiyyəti ) мосолман йәмғиәте уҡыу-уҡытыу эшсәнлегендә ул туранан-тура ҡатнашҡан. Ул бик оҫта итеп йәшерен революцион эштәрен легаль эшмәкәрлек менән бергә алып бара белә. Баҡы ҡала Дума ағзаһы була. Баҡы коммунаһының ҙур шәхестәренең береһе булараҡ, ул крәҫтиәндәр араһында совет хакимиәтен булдырыу, шулай уҡ Баҡы оборонаһын ойоштороу өсөн бик тырыша. Ул "26 Баҡы комиссары" араһында үлтерелә.
Биографияһы үҙгәртергә
Мәшәди Әзизбәк оглу Әзизбәков 1876 йылдың 6 ғинуарында (яңыса - 18) Баҡыла [1] аҡ таш оҫтаһы Әзизбәк Әзизбәков ғаиләһендә (1844-1889) тыуған [2] . Әсәһе Сәлминаз Хажи Имам Али ҡыҙының берҙән-бер балаһы була [1] .
Уны шәхсән белгән кешеләр Мәшәди Әзизбәков ярлы ғаиләнән булыуын хәбәр итәләр [3] ; был совет баҫмаларында, шул иҫәптән биографик баҫмаларҙа ла осрай [2] . СССР-ҙағы Граждандар һуғышы һәм хәрби интервенция энциклопедияһында уның эшселәрҙән булыуы әйтелә. Шул уҡ ваҡытта, документтарҙың береһендә бей улы тип күрһәтелгән [3] ; уның шулай уҡ фамилияһы бей килеп сығышлы булыуына ишара яһай. Бынан тыш, уның башҡа замандашы А. Микоян, М. Әзизбәков бай ғаиләнән булған, тип яҙған .
1883 йылда, Мәшәди беренсе урыҫ-татар мәктәбенә [2], ә 1889 йылда, Баҡы реаль училищеһына уҡырға инә. 1894 йылда төп бүлекте тамамлап, Тифлис реаль училищеһының өҫтәмә класына күсерелә, сөнки ауырыу арҡаһында климатты үҙгәртергә тура килә. [3] . Һуңғыһын 1896 йылда тамамлай. Ул Санкт-Петербург төҙөлөш инженерҙары институтына инә алмай, унан һуң Санкт-Петербург технология институтына ике тапҡыр имтихан тапшыра, ләкин ҡабул ителмәй [2] . 1899 йылда ғына М. Әзизбәков технологик институтҡа инә ала. Әсәһе ҙур булмаған ер участкаһы иҫәбенә бурысҡа аҡса алып улын уҡырға ебәрә [3] .
Санкт-Петербургта фәҡирлектә йәшәгән Мәшәди Әзизбәков Кавказ мәғариф округына һәм Баҡы ҡала мэрына стипендия һорап яҙа, ләкин үтенесе кире ҡағыла. Был хәл уны шәхси дәрестәр бирә башларға мәжбүр итә. Студенттар мөхитендә М. Әзизбәков оло мөхәббәт һәм ҡәҙер-хөрмәт яулай. Ул хатта Санкт-Петербургтағы юғары уҡыу йорттары студенттары Әзербайжан йәмғиәте башлығы итеп һайлана.
1897 йылдың мартында Санкт-Петербург студенттары М.Ф. Ветрованың Петропавловск крепосында үҙ-үҙен яндырыуы сәбәпле бер нисә демонстрация ойошторалар. М.Әзизбәков мосолман студенттарын был акцияла ҡатнашырға өндәй. Демонстранттарҙың күптәре ҡулға алына. М. Әзизбәков Кресты төрмәһенә ултыртыла.
Санкт-Петербургта, 1898 йылда, ул РСДРП сафына инә [2] . Һуңыраҡ Германия тарихсыһы Йорг Баерски уны милли коммунисттар иҫәбенә һанай. Санкт-Петербург технология институты студенты булараҡ, М.Әзизбәков бер нисә революцион күтәрелештә ҡатнаша [3] .
1899 йылда Петербург технология институтына уҡырға инә, 1908 йылда тамамлай, инженер-электрик квалификацияһын ала. РСДРП-ның 2-се съезынан һуң (1903 йыл) большевиктарға ҡушыла. 1905-1907 йылдарҙағы революцияла ҡатнаша, РСДРП-ның Баҡы комитеты ағзаһы, "Һүммәт" социаль-демократик төркемен, хәрби эшселәр дружиналарын, нефть промыселы эшселәре берлеген ойошторусыларҙың береһе.
1908 йылдан Баҡыла инженер булып эшләй, "Нижәт-Мариф" легаль мәҙәни-ағартыу йәмғиәтендә революцион эш алып бара, әзербайжандар өсөн йәкшәмбе мәктәптәре ойоштора.
1911 йылда Баҡы ҡала Думаһына һайлана.
1913-14 йылдарҙа Баҡы стачкалары етәкселәренең береһе.
Беренсе Бөтә донъя һуғышы йылдарында Баҡы большевиктар ойошмаһы етәкселәренең береһе, Баҡы ҡала Думаһында ҡала хеҙмәт эйәләренең мәнфәғәттәрен яҡлаған, фронт яны райондарынан ҡасаҡтарға ярҙам итеү Комитеты ағзаһы булған.
1917 йылдың Февраль революцияһынан һуң Баҡы эшселәр һәм хәрби депутаттар Советы депутаты итеп һайлана[3] . 1917 йылдың март айынан "Һүммәт" ойошмаһының ваҡытлыса комитеты ағзаһы, "Һүммәт" газетаһының редколлегия ағзаһы. 1917 йылдың 5 апрелендә Баҡы Мосолман социалистик партиялары бюроһы рәйесе итеп һайлана. 15-20 апрелдә Кавказ мосолмандарының 1-се съезында ҡатнаша. Яңынан Баҡы ҡала Думаһы депутаты итеп һайланған, аҙыҡ-түлек комитетында эшләгән. 23 апрелдән РСДРП(б) Баҡы комитеты пропаганда һәм агитаторҙар коллегияһы ағзаһы.
Баҡы губернаһы өйәҙҙәренә сығып, крәҫтиәндәр араһында пропаганда алып барған, Грузияла һәм Әрмәнстанда һүммәтселәр менән бәйләнеш урынлаштырған. Июнь айынан РСДРП(б) Баҡы комитеты ағзаһы. Сентябрь айында Ҡала Думаһына һайлауҙар буйынса һайлау комиссияһына инә[3] . 27 сентябрь - 3 октябрҙә Баҡы нефть промыселы районының үҙәк стачка комитеты ағзаһы булараҡ етәкселек иткән; забастовка эшселәрҙең еңеүе менән тамамланған.
1917 йылдың 29 октябрендә Баҡы ҡала Думаһы гласныйы итеп һайлана. 1917 йылдың ноябрендә фирҡәнең Кавказ край комитеты тарафынан Ойоштороу йыйылышы ағзалығына кандидат итеп тәҡдим ителә. Аҙыҡ-түлек менән тәьмин итеү киҫкенләшеүе сәбәпле, Баҡы губернияһында аҙыҡ-түлек торошон тикшереү һәм икмәкте ҡалаға килтереүҙе яйға һалыу буйынса губерна комитеты эмиссары итеп билдәләнә[4].
1918 йылдың февраленән Баҡының Ҡыҙыл гвардия үҙәк штабы ағзаһы. 1918 йылдың 31 мартында Баҡының мосолман өлөшөн һаҡлау буйынса комиссар итеп билдәләнә. Апрель айынан губкомиссар, Баҡы СНК Эске эштәр буйынса комиссар урынбаҫары.
1918 йылдың 26-29 майында - Баҡы өйәҙе крәҫтиән депутаттары съезы ойошторусыларҙың һәм етәкселәренең береһе, Баҡы өйәҙе крәҫтиән депутаттары Советтары башҡарма комитеты рәйесе итеп һайлана. 1918 йылдың июненән "Һүммәт" ойошмаһы комитетының почетлы рәйесе[5]. Германия-Төркиә интервенттары һөжүме ваҡытында Баҡы оборонаһын ойоштороша, һуғыштарҙа ҡатнаша. 1918 йылдың авгусында Совет власы ваҡытлыса тарҡалғандан һуң Баҡыла ҡулға алына.
1918 йылдың 20 сентябрендә Баҡы аръяғы тимер юлының 207-се саҡрымында йәнә 25 көрәштәше араһында атып үлтерелә (26 Баҡы комиссары)[6].
Кинолар үҙгәртергә
- 1933 — «Двадцать шесть комиссаров» (реж. Н. Шенгелая) — Баба-заде[202].
- 1960 — «Утро (азерб.)русск.» (реж. А. Кулиев (азерб.)русск.) — Нодар Шашик-оглы
- 1966 — «Двадцать шесть бакинских комиссаров» (реж. А. Ибрагимов) — Мелик ДадашевНодар Шашик-оглу
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 Мешади Азизбеков — пламенный борец…, 1976
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Казиев, 1976
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Мешади Әзизбәков — пламенный борец…, 1976
- ↑ Казиев М. А. Мешади Азизбеков: жизнь и деятельность. — Баку: Гянджлик, 1976. — 119 с.
- ↑ Казиев М. А. Мешади Әзизбәков: жизнь и деятельность. — Баку: Гянджлик, 1976. — 119 с.
- ↑ Чайкин В. К истории российской революции. Вып. 1: Казнь 26 бакинских комиссаров. — М.: Изд-во З. И. Гржебина, 1922. — С. 80.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Азизбеков Мешади Азим-бек-оглы// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 1-се т. — М. : Советская энциклопедия, 1969-1978.
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Казиев М. А. Мешади Азизбеков: жизнь и деятельность. — Баку: Гянджлик, 1976. — 119 с. (ЖЗЛ)
- Искендеров М. С. Из истории борьбы Коммунистической партии Азербайджана за победу Советской власти. — Баку: Азербайджанское гос. издат., 1958.
- Мешади Азизбеков — пламенный борец за власть Советов. Речи, документы и материалы. — Баку: Азербайджанское гос. изд-во, 1976.
- Смирнов Н. Г. Ушедшие в бессмертие: Очерк истории Бакинской коммуны. — М.: Юридическая литература, 1986.
- Efendijev S. M. Azərbajcan joksyllarƅ mənafei ygrynda mubarəzəçi (Məşədi Əzizbejovyn tərcuməji-halƅna dajir materiallar). — Baqƅ, 1930.