Морат ихтилалы
Морат ихтилалы 1708 йылдың башында Морат Солтан етәкселегендә була. Ихтилал сәбәптәренең береһе булып Терск ҡалаһы булған батша воевода енәйәт ҡылыуы һәм таулыларға ҡарата дискриминацион иҡтисади сәйәсәт тора[2]. Ихтилал Чеченстанда бындай сығыштарҙың беренсе сығышы була[3].
| Морат ихтилалы | |||
| Дата |
1708 йыл | ||
|---|---|---|---|
| Урыны | |||
| Сәбәбе |
иҡтисади дискриминация, коррупция | ||
| Статус |
баҫтырылған | ||
| Командирҙар | |||
|
| |||
| Ҡаршы тороусы көстәр | |||
| |||
|
| |||
Сәбәптәре
үҙгәртергәБатша наместниктары, Терск ҡалаһының мөһим иҡтисади һәм стратегик хәлен файҙаланып, таулывыларға төрлө һалымдар һәм пошлиналар һала, уларҙан ришүәт бирәләр. Мәҫәлән, Терск ҡалаһында йәшәгән чечендар[2] Чеченстандың башҡа территорияһындағы ҡәбиләләренә тауарҙар алып барғанда пошлина түләргә тейеш була. Хакимиәттең был һәм башҡа ҡыйралышы төбәктең байтаҡ өлөшөныдә иҡтисади эшмәкәрлек фалижына килтерә[2].
Морат Солтан
үҙгәртергәҠыҙғанысҡа ҡаршы, Морат Көсөковтың тәржемәи хәле тик иң дөйөм һыҙаттарҙа ғына билдәле. Ул 1704-1711 йылдарҙағы башҡорт ихтилалында ҡатнашҡан Өфө феодалы була. 1707 йылда ул Чеченстанға күсә. Әстерхан воеводаһы Пётр Апраксин Пётр I-гә былай тип яҙа[2]:
|
В прошлом 1707 году уфимский башкирец, который называл себя салтаном, был в Цареграде и в Крыму о башкирской измене и прибежав с Кубани, явился в горских народах, которые близ Терека называются чеченцы, мичкизы, аксайцы; и те народы прельстя, называя себя прямым башкирским салтаном и проклятова их закона басурманского святым, учинился над ними владельцем… | 
|
Ихтилал
үҙгәртергәМорат Солтандың пропагандаһы йоғонтоһо аҫтында киң халыҡ массалары урындағы кенәздәр һәм Терск ҡалаһы хакимиәте менән көрәшкә күтәрелә. Ихтилалсыларҙың төп өлөшөн аккиндар тәшкил итә, уларҙы аҡсайҙар, ҡумыҡтар, ҡасҡын казак расколсылары, нуғайҙар, башҡа урындағы халыҡ вәкилдәре, шулай уҡ Кизляр халҡы ярҙам итә[2]. Ихтилалсыларҙың ижтимағи составы шулай уҡ сыбар була һәм үҙ эсенә ярлы таулыларҙы ла, хәллеләрҙе лә ала, әммә улар урыҫ хакимиәте сәйәсәте менән ҡәнәғәтһеҙлек тыуҙыра. Ихтиласылар Моратты мосолман изгеһе тип таный[3].
Тиҙҙән Морат етәкселегендә 1600-ҙән ашыу ҡораллы яугир йыйыла. Ҡалаға ебәрелгән разведчиктар, ҡаланың нығытмалары насар хәлдә, гарнизон аҙ һанлы, насар йыһазландырылған һәм һуғышҡа һәләтле түгел, тип хәбәр итә. Был мәғлүмәтте файҙаланып, 1708 йылдың 12 февралендә ихтилалсылар ҡаланы штурмлай. Беренсе һөжүм икенсе көндөң дүрт сәғәте менән ихтилалсыларҙың етди уңышы менән тамамлана. Алыш барышында һәм унан һуң күп кенә нығытмалар һәм административ биналар яндырыла һәм емерелә. Обороналаусылар ауыр юғалтыуҙар кисерә, уларҙың күбеһе әсирлеккә эләгә. Ҡамауҙа ҡалғандар ун пушканы баҫып ала. Әммә ҡәлғәне тулыһынса яулап ала алмайҙар[4].
Урыҫ яғы ашығыс рәүештә ҡала һаҡсыларына ярҙам ебәрә башлай. Мәҫәлән, граф Фёдор Апраксин 1850 кеше, ә уның союздашы, ҡалмыҡ кенәзе Әйүкә — 8000 кеше ебәрә. Ошо сәбәпле ихтилалсыларҙың артабанғы һөжүмдәре уларға уңыш килтермәй. 26 февралдә ҡәлғә диуарҙары янында хәл иткес алыш була, унда ихтилалсылар ҡыйратыла, ә Морат Солтан — әсирлеккә алына[1].
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ 1,0 1,1 Ибрагимов, 2008, с. 299
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Ибрагимов, 2008, с. 297
- ↑ 3,0 3,1 Ибрагимов, 2008, с. 300
- ↑ Ибрагимов, 2008, с. 298
- Гапуров Ш. А., Ахмадов Ш. Б., Багаев М. Х., Хасбулатов А. И. История Чечни с древнейших времён до наших дней / Ибрагимов М. М.. — Гр. : ГУП «Книжное издательство», 2008. — Т. 1. — 827 с. — ISBN 978-5-98896-103-1.