Марий Эл
Мари Иле Республикаһы, Мари Республикаһы — Рәсәй Федерацияһы субъекты. Көнсығыш Европа тигеҙлегенең көнсығышында Волга йылға бассейнының урта өлөшөндә урынлашҡан. Киров өлкәһе, Татарстан һәм Сыуашстан республикалары, Түбәнге Новгород өлкәһе менән сиктәш. Баш ҡалаһы — Йошкар-Ола. Юғары вазифа — республика башлығы. 1920 йылда РСФСР-ҙың Мари автономия өлкәһе булараҡ ойошторолған, 1936 йылда- — Мари АССР-ы, 1992 йылдан — Мари Иле Республикаһы. Составында 14 район, 4 ҡала. Волга буйы федераль округына инә.
| Рәсәй Федерацияһы субъекты | |||||
|
Мари Иле Республикаһы
| |||||
| |||||
_-_Mari_El.svg) | |||||
|
Башҡала |
Йошкар-Ола | ||||
| 72-се | |||||
|
- Барлығы |
23 375 км² | ||||
|
- Барлығы |
688 686 (2014) 29,46/км² | ||||
| Волга буйы | |||||
| Волга-Вятка | |||||
| мари, урыҫ[1] | |||||
|
Президент |
Леонид Маркелов | ||||
|
Премьер-министр |
Леонид Маркелов | ||||
|
Дәүләт йыйылышы рәйесе |
Юрий Минаков | ||||
| Марий Эл гимны | |||||
| 12 | |||||
| RU-ME | |||||
| MSD[d], UTC+3:00[d] һәм Европа/Москва[d][2] | |||||
Тарихи
үҙгәртергә1917 йылда Бөрө ҡалаһында мари халҡының 1‑се Бөтә Рәсәй съезы була, унда делегаттар (улар араһында — Өфө губернаһынан 130 кеше) сәйәси, социологик‑иҡтисад, мәҙәни үҫеш, мәғариф һәм дин мәсьәләләрен ҡарай. Дуҫлыҡ һәм хеҙмәттәшлек тураһында договорҙар Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте менән Мари Иле Республикаһы (1998), республикала Мишкә һәм Морко (1998), Ҡалтасы һәм Сернур (2000), Балтас һәм Волга (2004) райондары хакимиәттәре араһында төҙөлгән. 1999 йылда алып Башҡортостанҙа Марий Эл вәкиллеге эшләй. 2009 йылда Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай делегацияһы Марий Эл Республикаһы Дәүләт йыйылышы Президиумының киңәйтелгән ултырышында ҡатнаша, унда ике республиканың закондар сығарыу органдары араһында хеҙмәттәшлек тураһында Килешеүгә ҡул ҡуйыла; «Марий Эл Республикаһында башҡорттар ҡоролтайы» ижтимағи ойошмалар ағзалары һәм көнсығыш мариҙарҙың «Ош Виче» яҡташтар берекмәһе менән осраша. 2011 йылда «Чолман» гәзит 20 йыллығы айҡанлы «Мер Канаш» Рәсәй Бөтә мари советы президиумының күсмә киңәйтелгән ултырышы үткәрелә. Башҡортостан Республикаһы менән Марий Эл сауҙа әйләнеше 2007 йылда 354,9 млн һум тәшкил итә. Башҡортостан Республикаһы предприятиелары Марий Эл «Биомашприбор» һәм «Волжскпродмаш» ААЙ, «Марихолодмаш» һыуытҡыс ҡорамалдар предприятиеһы, «ICN Марбиофарм» АЙ һәм башҡа менән хеҙмәттәшлек итә. Марий Эл «Башҡорттар ҡоролтайы» ижтимағи ойошмаһы эшләй (2004 йылда алып), Башҡортостан Республикаһы көндәре үткәрелә (2005 йылда алып). 2005 йылда Марий Эл Республикаһының Һынлы сәнғәт музейында Башҡортостан Республикаһы рәссамдары (Г. Г. Калитов һәм башҡа) ҡатнашлығында 2‑се «Көнсығыш мариҙар төбәге» күргәҙмәһе үтә. Марий Эл ижтимағи ойошмалары Башҡортостан Республикаһының «Эрвел Марий» төбәк мари милли‑мәҙәни автономияһы менән хеҙмәттәшлек итә. 2007 йылда мариҙарҙың 1‑се Бөтә Рәсәй съезының 90 йыллығы айҡанлы Бөрө ҡалаһында Бөтә Рәсәй фәнни‑ғәмәли конференцияһы үтә. «Чолман йук» эстрада йыры конкурстары үткәрелә. 1999 йылда Өфөлә һәм Нефтекама ҡалаһы М.Шкетан исемендәге Мари милли театры көндәре, 2000 йылда «Урал» халыҡ сәнғәте республика галереяһында мари рәссамдары В.Мари (батик, графика), С.Шамаева (һынлы сәнғәт) һәм башҡа күргәҙмәләре була.
Билдәле шәхестәре
үҙгәртергә- Пандиков Геннадий Александрович (12.5.1899—10.06.1961), ғалим-терапевт, юғары мәктәп эшмәкәре. 1940—1947 йылдарҙа Башҡорт дәүләт медицина институты директоры. Медицина фәндәре докторы (1957), профессор. РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1949), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1939). «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1943)[3].
Географияһы
үҙгәртергә
Майҙаны — 23,4 мең км².
Халҡы
үҙгәртергәХалҡы — 698,2 мең кеше, шул иҫәптән 317 башҡорт (2010). Халҡының тығыҙлығы — 31,4 кеше/км². Халыҡтың 63,1 % ҡалала йәшәй. Милли составы (%): мариҙар — 43,9, урыҫтар — 47,4, татарҙар — 5,8. Дәүләт телдәре — мари теле, урыҫ теле.
Милли составы
үҙгәртергә| Халыҡ | 1926, мең кеше (*) |
1939, мең кеше (*) |
1959, мең кеше (*) |
1970, мең кеше (*) |
1979, мең кеше (*) |
1989, мең кеше (*) |
2002, мең кеше (* 2012 йыл 26 ғинуар архивланған.) |
2010, мең кеше[4] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Урыҫтар | 210,0 (43,6 %) | 267,0 (46,1 %) | 309,5 (47,8 %) | 320,8 (46,9 %) | 334,6 (47,5 %) | 356,0 (47,5 %) | 345,5 (47,5 %) | 313,9 (45,1 %) |
| Мариҙар | 248,0 (51,4 %) | 273,3 (47,2 %) | 279,5 (43,1 %) | 299,2 (43,7 %) | 306,6 (43,5 %) | 324,3 (43,3 %) | 312,2 (42,9 %) | 290,9 (41,8 %) |
| Татарҙар | 20,2 (4,2 %) | 27,1 (4,7 %) | 38,8 (6,0 %) | 40,3 (5,9 %) | 40,9 (5,8 %) | 43,9 (5,9 %) | 43,4 (6,0 %) | 38,4 (5,5 %) |
| Сыуаштар | 2,2 | 5,5 | 9,1 (1,4 %) | 9,0 (1,3 %) | 8,1 (1,1 %) | 9,0 (1,2 %) | 7,4 (1,0 %) | 6,0 |
| Украиндар | … | 1,8 | 2,7 | 4,6 | 4,5 | 5,3 | 5,1 | 3,6 |
| Удмурттар | 1,2 | 1,4 | 2,5 | 2,6 | 2,5 | 2,5 | 2,2 | 1,9 |
| Белорустар | … | … | … | 1,2 | 1,2 | 1,4 | 1,4 | … |
| Мордвалар | … | 1,6 | 1,6 | 1,7 | 1,7 | 1,7 | 1,3 | … |
| Әзербайжандар | … | … | … | … | … | … | 1,2 | … |
| Әрмәндәр | … | … | … | … | … | … | 1,1 | … |
| Немецтар | … | … | 1,1 | … | … | … | … | … |
| Башҡорттар | … | … | … | … | … | … | … | 0,3 |
Административ-территориаль бүленеше
үҙгәртергәМарий Эл Республикаһы составында 3 ҡала һәм 14 муниципаль район иҫәпләнә.
| № | Муниципаль ойоштороу |
ОКАТО коды |
Халыҡ һаны, кеше (1.1.2011)[5] |
Территория, км² |
Административ үҙәге |
|---|---|---|---|---|---|
| I | Йошкар-Ола | 88 401 000 | 259 162 | 101,8 | |
| II | Волжск | 88 405 000 | 55 671 | 30,6 | |
| III | Козьмодемьянск | 88 415 000 | 21 262 | 13,0 | |
| 1 | Волжск районы | 88 204 000 | 23 899 | 942,7 | Волжск ҡ.[6] |
| 2 | Таулы Мари районы | 88 208 000 | 25 671 | 1716,2 | Козьмодемьянск ҡ.[6] |
| 3 | Звенигово районы | 88 212 000 | 44 876 | 2748,8 | Звенигово ҡ. |
| 4 | Килемары районы | 88 216 000 | 13 525 | 3254,7 | Килемары ҡтҡ. |
| 5 | Куженер районы | 88 220 000 | 14 515 | 852,8 | Куженер ҡтҡ. |
| 6 | Мари-Төрек районы | 88 224 000 | 23 005 | 1513,9 | Мари-Төрек ҡтҡ. |
| 7 | Медведево районы | 88 228 000 | 67 824 | 2765,8 | Медведево ҡтҡ. |
| 8 | Морке районы | 88 232 000 | 32 290 | 2270,1 | Морке ҡтҡ. |
| 9 | Яңа Торъял районы | 88 236 000 | 17 054 | 925,1 | Яңы Торъял ҡтҡ. |
| 10 | Оршанка районы | 88 240 000 | 15 125 | 896,5 | Оршанка ҡтҡ. |
| 11 | Поранча районы | 88 244 000 | 16 242 | 791,7 | Поранча ҡтҡ. |
| 12 | Сернур районы | 88 248 000 | 25 598 | 1032,1 | Сернур ҡтҡ. |
| 13 | Советский районы | 88 252 000 | 31 054 | 1421,0 | Советский ҡтҡ. |
| 14 | Юрино районы | 88 256 000 | 8 726 | 2154,0 | Юрино ҡтҡ. |
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Гаранин Л. А., Казимов А. С. Марий Эл на рубеже веков. — Йошкар-Ола, 2006;
- Башкортостан и Марий Эл: исторический опыт и перспективы сотрудничества: в 2 т. — Бирск; Йошкар-Ола, 2007.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Закон Республики Марий Эл от 26 октября 1995 года № 290-III (ред. от 10.03.2011) «О языках в Республике Марий Эл». 2013 йыл 11 декабрь архивланған.
- ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
- ↑ Башҡорт энциклопедияһы — Пандиков Геннадий Александрович 2016 йыл 21 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 11 май 2019)
- ↑ Маристат. Окончательные итоги ВПН-2010. Национальный состав населения. Дата обращения: 19 февраль 2011. Архивировано 30 май 2012 года. 2012 йыл 30 май архивланған.
- ↑ Паспорт муниципального образования. Республика Марий Эл 2017 йыл 9 июнь архивланған.. Федеральная служба государственной статистики.
- ↑ 6,0 6,1 Район составына керми.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Бикмурзин П. И., Гаврилов Н. Н. Марий Эл // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.