Литва ҡараимдары

этноконфессиональ төркөм, Литва Республикаһында милли аҙсылыҡ

Литва ҡарайымдары — этноконфессиональ төркөм, Литва Республикаһында милли аҙсылыҡ.

Литва ҡараимдары
Дәүләт  Литва
Халыҡ һаны 192 кеше (2021)[1]

Тарихы үҙгәртергә

Ҡараимдарҙың Литвала барлыҡҡа килеүе үҙгәртергә

Әлеге ваҡытта Литва ҡараимдары араһында уларҙың килеп сығышы тураһында төрки теорияһы өҫтөнлөк итә, уға ярашлы улар Тәүрәт тәғлимәтен ҡабул иткән Хазар ҡағанаты төрки ҡәбиләләренең вариҫтары булып тора.

Литва ҡарайымдарының килеп сығышына ҡарата түбәндәге фараздар килтерелә:

  • Ҡараимдар Бөйөк Литва кенәзлегендә 1397—1398 йылдарҙа төпләнә[2], Литва кенәзе Витовт Ҡырым походынан һуң унан бер нисә тиҫтә ҡараим һәм татар ғаиләһен алып сыға (караим йолалары). Тәүҙә ҡарайымдар Тракайға , ҡаланың төньяҡ өлөшөндә, бөйөк кенәздең ике һарайы араһында , хәҙерге Ҡараимдар урамында урынлаша. Һуңыраҡ ҡараимдар ауылы Биржай, Науяместис, Пасвалис, Паневежиста барлыҡҡа килә. Был версия Литва хөкүмәте тарафынан таныла.
  • Тәүге сығанаҡтарға ярашлы, ҡараимдар, Витовт өҫтөнлөктәренә ылығып, үҙ аллы Бөйөк Литва кенәзлегенә күсеп килә[3][4]. Шулай уҡ Литва ҡараимдарының Ҡырымдан тыш сығышы тураһында теория ла бар.

Литва ҡараимдарының төп эшмәкәрлегенә бәйле түбәндәге фараздар әйтелә:

  • Ҡараимдар традицияһына ярашлы, ҡарайымдар төрлө эшмәкәрлек төрҙәре менән шөғөлләнә: ҡараим-яугирҙәр күперҙәрҙе һәм Утрау замогын һаҡларға тейеш булған, ә граждандар ваҡ һөнәрселек, сауҙа менән шөғөлләнгәндәр, тәржемәсе булғандар, ер эшкәрткәндәр.
  • Башҡа сығанаҡтар буйынса, ҡараимдар бер ниндәй ҙә хәрби бурыс үтәмәгәндәр, башлыса ростовщик булғандар, XVIII быуаттың аҙағына тиклем был хәлле ҡараимдарҙың төп шөғөлө булып тора[5].

Польшаға ҡыуылыуы һәм кире ҡайтыуы үҙгәртергә

Бөйөк Литва кенәзлеге һәм Польша короллеге ваҡытында ҡараимдар йәһүдтәр-раввинсылар кеүек үк яҙмышҡа дусар була. Мәҫәлән, 1495 йылдың апрелендә уларҙы Литванан бөйөк кенәз Александр ҡыуа һәм Польшаға Александрҙың ағаһы Ян-Альбрехт ҡабул итә. 1503 йылда бөтә Литва йәһүдтәрен, улар менән ҡараимдарҙы ла, кенәз дә һәм Польша короле лә булып киткән шул уҡ Александр кире ҡайтарып ала һәм, өҫтәүенә, ҡыуғанда тартып алған мөлкәтен тегеләргә лә, быларға ла кире ҡайтара.[6]

Ҡайһы бер трок ҡараимдары мәҙәниәт һәм фән өлкәһендә билдәле (Исаак Трокский). Литвала ҡоторонған чума 1710 йылда күп кенә ҡараимдарҙың ғүмерен өҙә. Тракай Литваның ҡараимдар общинаһының дини һәм административ үҙәге була. XIX быуат уртаһынан Тракайҙа ҡараимдарҙың Дини идаралығы эшләй башлай.

XX быуатта Литвала ҡарайымдар үҙгәртергә

19131914 йылдарҙа Вильнола рус телендә «Караимское слово» журналы, һуғыш араһындағы йылдарҙа поляк телендә «Myśl Karaimska » («Караимская мысль», 19241939) баҫылып сыға. 1932 йылда Вильнола «Ҡараимдарҙың тарих һәм мәҙәниәт яратыусылар йәмғиәте» ойошторола. 1934—1939 йылдарҙа Паневежистың ҡараимдар йәмғиәте ҡарайым телендә «Onarmach» журналының өс номерын сығара

Совет осоронда Вильнюста 1911 йылда төҙөлгән ҡараимдарҙың кенассаһы (1949) националләштерелә. Бинала төрлө учреждениелар, атап әйткәндә, геодезия хеҙмәте архивы һәм торлаҡ бүлмәләр урынлаша. Паневежистаға кенасса емерелә (1970). Литваның һәм Советтар Союзының берҙән-бер эшләп килгән кенассаһы Тракай ҡалаһында була, уның хеҙмәттәре тик байрамдарҙа ғына үткәрелә.

1988 йылда Литва ҡарайымдарының Мәҙәниәт йәмғиәте ойошторола. Тракайҙа ҡараимдарҙың Беренсе халыҡ-ара съезы үтә. Ҡараим дини общинаһы «Дини берләшмәләр һәм ойошмалар тураһында» законы менән тарихи, рухи һәм социаль мираҫ өлөшөн тәшкил иткән Литвалағы туғыҙ традицион дини ойошмаға индерелә. Ҡараим общинаһына юридик шәхес хоҡуҡтары бирелә һәм Вильнюста кенасса ҡайтарыла; ул 1993 йылда реставрациялана һәм яңынан изгеләндерелә,

1997 йылда татарҙарҙың һәм ҡараимдарҙың Литвала урынлашыуының 600-йыллыҡ юбилейы тантанаһы үтә. 50 тәңкәлек сувенир аҡса сығарыла. 19981999 йылдарҙа ике томлыҡ доғалыҡ баҫтырып сығарыла: береһенең текстары литургия йылының йолаларында, икенсеһе хужалыҡ көнкүрешендә ҡулланыла.

Һаны һәм урынлашыуы үҙгәртергә

Һорауҙар һәм халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, 1959 йылда ҡараимдарҙан 423 кеше иҫәпләнә (Литва ССР-ының бөтә халҡының 0,02 % ), 1970 йылда 388 (0,01 %) һәм һуңыраҡ 0,01 % (1979 — 352; 1989 — 289; 1997 — 257).

2001 йылда Литва халҡы иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса ҡараимдарҙан 273 кеше иҫәпләнә, шуларҙың туған тел тип атаусылары:

  • литва — 97 кеше (35,5 %)
  • рус — 46 кеше (16,8 %)
  • поляк — 2 кеше
  • украин — 1 кеше
  • икенсе — 118 кеше (43,2 %), күрәһең, карайым
  • телен күрһәтмәгән — 9 кеше

Ҡараимдарҙың күпселеге Вильнюста (2001 йылда 151 ), Тракай (75) һәм Паневежис (25), берешәре — Григишкес, Лентварис, Каунас, Норейкишкес (Каунас районы) һәм башҡа тораҡ пункттарҙа йәшәй.

Шуның менән бергә ҡараим яҡлылар 195 кеше генә була[7].

Литваның һуңғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса (2011 йыл) унда 241 ҡарайым йәшәгән, шул иҫәптән Вильнюс өйәҙендә 212 кеше һәм Паневежис өйәҙендә 20.

Теле үҙгәртергә

Ҡараим теле ҡумыҡ һәм татар теленә яҡын һәм төрки телдәргә ҡарай. Тракай, галицко-луцкий һәм ҡырым диалекттарына бүленә. Литва ҡараимдарының көнкүрешендә һәм литургияла эш итә. Башҡа төҙөлөшлө телдәр уртаһында булып һәм ҡәрҙәш телдәр менән аралашыуҙан мәхрүм булып, башҡа төрки телдәр юғалтҡан боронғо һыҙаттарын һәм сағыштырмаса таҙа лексикаһын һаҡлап алып ҡалған (литва һәм поляк телдәренән аҙ үҙләштерелгән ҡатлам менән). Морфологияһы буйынса агглютинатив тел булып тора. Фонетик системаға төрки телдәрендәге кеүек һуҙынҡылар гармонияһы хас. Баҫым даими, ғәҙәттә, һуңғы ижеккә төшә. Яҙма латин алфавиты нигеҙендә. (Ҡырым ҡараимдары кириллица менән яҙа).

Аш-һыуы үҙгәртергә

 
Кибин

и: он, йомортҡа, ҡаймаҡ, май) эслеге күп һуған ҡушып ҙур киҫәктәргә туралған һыйыр йәки һарыҡ ите менән (50/50% самаһы) һәм тәмләткестәр һалына, духовкала бешереп алына. Литваға татарҙар һәм ҡараимдар алып килгән башҡа блюдолар — чебурек, билмән, «шишлик» (йыш ҡына һарыҡ итенән).

Дини байрамдарға һәм туйҙарға әҙерләнә торған аш-һыу йолаларына «тымбыл» — пасха йәймәләре ҡарай, улар йомортҡа һәм ҡаймаҡ йәки май ҡушып сөсө ҡамыр баҫып әҙерләнә, был байрамға хәҙерге исеме биргән «Tymbyl chydžy»[8], «ҡатлама» — эремсек бәлеше, Шавуотҡа («chydžy Aftalar») бешерелә, уның ете ҡатламы Пасханан һуңғы ете аҙнаны кәүҙәләндерә (дүрт ҡатламы әсе ҡамырҙан, өс ҡатламы эремсектән әҙерләнә), туй бәлеше «кийовлюк» (кейәү егете яғынан) һәм «келиньлик» (кәләш яғынан) һ.б.

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

  1. https://osp.stat.gov.lt/en/statistiniu-rodikliu-analize?hash=1ab575e8-c06f-4914-88d2-d1910c56f880#/
  2. Введено в 20 веке -в оригинальной традиции приводится 1218 год-цитата: «…ובשנת 1218 תתקע»ח לאלף החמשי וויטולט דוכוס הגדול של ליטא ערך מלחמה על הסטארים והשיג באי קרים ונלחם וישב שבי ויקח עמו מקירים 483 משפחות קראים ויוליכם לליטא ויצו לבנות להם עיר ויקרא אותה טראק החדשה ויתן להם כתב חרות ושדות ואדמה ויושיבם בעיר ההיא 330 משפחות……"( «…В 1218 году Великий Литовский Князь Витовт пошел войной на татар и дошел до острова Крыма, воевал, захватил в плен и взял с собой 483 караимские семьи и повел в Литву и приказал построить для них город, назвал его Новые Троки и дал им свободу, поля и земли и поселил в этом городе 330 семей …»). Авраам Фиркович// СЕФЕР АВНЭ ЗИКАРОН С.252 — Вильна 1872)(ספר אבני זכרון המאסף רשימות המצבות על קברי בני ישראל בחצי האי קירים אשר אסף ורשם… כמהר״ר אברהם פירקאוויץ ירו׳ נר״ו.)
  3. «… двойные изгнанники из Палестины и Крыма отправились блуждать по свету, а маленькая частичка их, привлеченная в Литву великим князем литовским Витольдом, добралась даже до Белоруссии» // Меир Эзофович Элиза Ожешко,1878
  4. Цитата: «В начале XV века Литовский Князь Витольд, дозволив значительной части Крымских Караимов поселиться в подвластных ему землях Литвы и Волыни, дал им привилегии, подтвержденные и пополненные впоследствии Польскими Королями.»//Древние привилегии литовско-волынских караимов, извлеченные из актов замка Луцкого 1791 г.
  5. Цитата: «…Но вникнув в смысл привилегии Витольда, замечаем, что в древние времена тамошние Караимы более всего занимались заимодавством; да, и по сие время зажиточные люди этого общества не оставляют этого прибыльного промысла; и отдавая свои капиталы в рост, в обеспечение их берут у своих должников в арендное содержание мельницы, корчмы, а чаще всего ссудят под заклад движимого имущества». Цитата: «…Вследствие того они били челом его Королевской милости, что издавна еще при Великом Князе Витольде и при Сигизмунде и при отце нашем Короле Казимире его милости, жиды [Троцкие, Гродненские, Брестские, Луцкие] никогда на войну не хаживали и не посылали.»//Древние привилегии литовско-волынских караимов, извлеченные из актов замка Луцкого 1791 г
  6. Энциклопедический словарь Ф. А. Брокгауза и И. А. Ефрона. ст. Караимы
  7. Перепись населения Литвы 2001 года 2013 йыл 25 ғинуар архивланған.
  8. «Календарь караимов-тюрков, праздники и памятные даты» ср. с аналогичным «Календарём Литовских Караимов» 2008 йыл 28 март архивланған., см. также Деиудаизация караимов

Әҙәбиәт үҙгәртергә

Ҡараим телендә үҙгәртергә

  • Йырлара Карай. Сост. М. Фирковичюс. Вильнюс, 1989 (шиғриәте антологияһы караим).
  • Karaj koltchalary. Sud. M. Firkovičius. Vilnius, 1993 (молитвенник)
  • David čozmachlary bijniń machtav. Sud. M. Firkovičius. Vilnius, 1994 (псалом).
  • M. Firkovičius. Ürianiam Mien karajče. Vilnius, 1996 (богословие теле дәреслеге).
  • Trochka Čypčychlej učma. Į plasnosiu Trakus paukščiu. Poezija karaimų Lietuvos. Sud. K. Firkavičiūtė. Vilnius, 1997 (литва шиғриәте антологияһы һәм богословие теле караимы).
  • Karaj jergialiari dińliliarniń jalbarmach. Maldynas Karaimų liturginis. Sud. spaudai Firkovičius parengė ir M.. Kn. 1: Vilnius, 1998, Kn. 2: Vilnius, 1999 (молитвенник).
  • Karaj kalendary. 2001-2051 Karaimų kalendorius. M. Parengė Firkovičius, K. Firkavičiūtė, V Maškevič. Vilnius, 2001 (календарҙан).

Башҡа телдәрҙә үҙгәртергә

  • A. Zajączkowski. Karaims in Poland, Warszawa. 1961.
  • S. Szyszman. Le Karaïsme. Ses doctrines et son histoire. Lausanne, 1980.
  • H. Kobeckaitė. Lietuvos karaimai, Vilnius, 1997.
  • M. Zajončkovskis. Karaimai kariuomenėje. Karaims on military service. Karaimi na żołnierce. Караимы в армии. Vilnius, 2000.
  • Seraya Szapszal’s Karaim Collection. Vilnius: National Museum of Lithuania, 2003. ISBN 9955-415-32-0

Һылтанмалар үҙгәртергә