Аҡай Күсемов

Аҡай Күсемов (? — 1738 йыл һуң, артабанғы яҙмышы билдәһеҙ) — 1735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдары етәкселәренең береһе.

Аҡай Күсемов
башҡ. Аҡай Күсем улы
Тыуған көнө	билдәһеҙ
Тыуған урыны	Нуғай даруғаһы, Тамъян улусы
Вафат булған көнө	1738 йыл һуң, артабанғы яҙмышы билдәһеҙ
Ил	Рәсәй империяһы
Эшмәкәрлеге	батыр
Атаһы	Күсем Түләкәев
Балалары	Абдулла Аҡай улы

Биографияһы

Аҡай Күсемов 1735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалы етәкселәренең береһе. Нуғай даруғаһы Тамъян улусы башҡорттарынан. Күсем Түләкәевтең улы. Ҡазан даруғаһының Тамъян, Йәнәй улустарында (керҙәшлек нигеҙендә) йәшәгән.

1735 йылдың июнендә Өфө ҡалаһы эргәһендә үткән йыйында Ҡазан даруғаһы башҡорттары делегацияһына етәкселек итә. Һуңыраҡ уларҙың етәксеһе итеп һайлана. 1735 йылдың июль—сентябрҙә айҙарында Аҡай Күсемов отряды Нуғай һәм Ҡазан даруғаларында, сентябрь аҙағында Килмәк Нурышев отряды менән берлектә Өфө ҡалаһы янында хәрәкәт итә. Октябрь айы башында Аҡай Күсемовтың отряды Табын ҡәлғәһе тирәһендә Ырымбур экспедицияһының төп көстәренә һөжүм итеүҙә ҡатнаша. Октябрь айында Башҡортостандағы хөкүмәт ғәскәрҙәренең баш командующийы генерал‑лейтенант А. И. Румянцевтың тәҡдиме буйынса Аҡай Күсемов һөйләшеүҙәр алып барыу өсөн ихтилалдың башҡа етәкселәре менән бергә Минзәләгә килә, ҡулға алына. Тәүҙә Румянцев ставкаһында, 1736 йылдан алып Өфөлә тотола, 1738 йылда Санкт-Петербургҡа оҙатыла. Артабанғы яҙмышы билдәһеҙ.

Хәтер

Аҡай Күсемовҡа «Аҡай яуы» тарихи хикәйәте, «Аҡай батыр» башҡорт риүәйәте бағышланған.

Әҙәбиәт

• Аҡай яуы. Тарихи хикәйәт. // Ватандаш. 2006 й. 5-се һан.
• Аҡай батыр. Легенда. / Башҡорт халыҡ ижады: Риүәйәттәр, легендалар. 2-се том. Төҙ. Ф. А. Нәҙершина; Яуаплы мөхәр-р К. Мәргән менән Ә. Сөләймәнов. — Өфө: «Китап», 1997 й.
• Аҡманов И. Ғ. XVII быуатта — XVIII быуат башында башҡорт күтәрелештәре. — Өфө, 1998 й.
• Акманов И. Г. Башкирия в составе Российского государства в XVII — первой пол. XVIII в. Свердловск, 1991.
• Алтон С. Доннелли. Завоевание Башкирии Россией. Перевод с английского Л. Р. Бикбаевой. Уфа, 1995.
• № 214. 1737 г. февраля 17. Допросные речи одного из главных руководителей восстания 1735—1736 гг. Акая Кусюмова.//Материалы по истории Башкирской АССР. VI том
• Башкирские шежере / Сост. Р. Г. Кузеев. — Уфа, Башкнигоиздат, 1960.
• Башкирские родословные / Сост. Р. М. Булгаков, М. Х. Надергулов. — Уфа: «Китап», 2002.
• Камал Р. Аҡай батыр // Ватандаш. — 2011. — № 6. — Б. 135—155.

Һылтанмалар

Аҡай Күсемов // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.