Кибернетика
Киберне́тика (от бор. грек. κυβερνητική «идара итеү сәнғәте»[4]) — ҡатмарлы идара итеү системаларында, шул иҫәптән машиналар, тере организмдар йәки йәмғиәттә, информация алыу, һаҡлау, үҙгәртеү һәм тапшырыуҙың дөйөм законлылыҡтары тураһындағы фән[5].
Кибернетика | |
Кем хөрмәтенә аталған | штурман[d] |
---|---|
Алдағы | теория управления[d] |
Асыусы йәки уйлап табыусы | Норберт Винер[d][1][2][3] |
Кибернетика Викимилектә |
Күҙәтеү
үҙгәртергә«Кибернетика» терминын башлап фәндә ҡулланышҡа Ампер үҙенең «Опыт о философии наук, или аналитическое изложение естественной классификации всех человеческих знаний» (беренсе китабы 1834 йылда, икенсеһе 1843 йылда сыға) тигән фундаменталь хеҙмәтендә индерә. Андре Мари Ампер кибернетиканы граждандарына төрлө байлыҡ-мөмкинлектәр тыуҙырыусы дәүләт менән идара итеү тураһында фән тип билдәләй. Кибернетиканың хәҙерге ваҡыттағыса аңлатмаһын тәү башлап Норберт Винер 1948 йылда бирә: кибернетика — идара итеү процесстары һәм мәғлүмәтте машиналарҙа, тере организмдарҙа һәм йәмғиәттә тапшырыуҙың дөйөм законлылыҡтары тураһында фән[6].
Кибернетика кире элемтә , ҡара йәшник һәм концепттарҙың сығарылмаларының (производный)( идара итеү һәм тере организмдарҙа , машиналарҙа һәм ойошмаларҙа, шулай уҡ үҙ-үҙеңде ойоштороуҙағы) коммуникацияһын өйрәнеүҙе үҙ эсенә ала. Ул иғтибарҙы шуға йүнәлтә- берәй нимә (һанлы, механик йәки биологик сифатлы) мәғлүмәтте эшкәрткәндә уның тәьҫирен тоя, тәүге ике мәсьәләне яҡшыраҡ сисер өсөн үҙгәрә, йәки уны үҙгәртеп була [7]. Стаффорд Бир уны эффектив ойоштороу фәне тип атай , ә Гордон Паск был билдәләмәне киңәйтә- унда «төрлө сығанаҡтарҙан булған» мәғлүмәт ағымын ( йондоҙҙарҙан башлап, мейегә тиклем) индерә.
1956 йылда кибернетикаға нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған Л. Куффиньяль тәҡдим иткән билдәләмә буйынса кибернетика — «хәрәкәттең эффектлылығын тәьмин итеү сәнғәте »[8].
Тағы бер билдәләмәне Льюис Кауфман тәҡдим итә: «Кибернетика — үҙ-үҙҙәре менән тәьҫир итешеүсе һәм үҙ-үҙҙәрен тыуҙырыусы системалар һәм процесстарҙы тикшереп, өйрәнеү».
Ожегов һүҙлеге буйынса: «Кибернетика — наука об общих закономерностях процессов управления и передачи информации в машинах, живых организмах и обществе».[9]
Хәҙерге заман кибернетикаһы , идара итеү системалары, электр сынйыры теорияһы, машиналар төҙөү, математик моделләштереү, математик логика, эволюцион биология, неврология, антропология кеүек төрлө өлкәләрҙә тикшеренеүҙәрҙән тыуған . Был тикшеренеүҙәр 1940 йылда, башлыса Мэйси конференцияларында (ғалимдарҙың осрашыуҙары) барлыҡҡа килгән.
Тикшеренеүҙең башҡа өлкәләре , кибернетиканың үҫешенә тәьҫир иткән йәки уның тәьҫирендә үҫешкән идара итеү теорияһы, уйындар теорияһы , системалар теорияһы ( кибернетиканың математик аналогы), психология (бигерәк тә нейропсихология, бихевиоризм, тирә-йүнде күреп белеү психологияһы- познавательная психология) һәм философия.
Билдәле ғалимдар
үҙгәртергә- Ампер, Андре Мари (1775—1836)
- Вышнеградский, Иван Алексеевич (1831—1895)
- Норберт Винер (Norbert Wiener) (1894—1964)
- Уильям Эшби (Ashby) (1903—1972)
- Хайнц фон Фёрстер (1911—2002)
- Клод Шеннон (1916—2001)
- Грегори Бейтсон (1904—1980)
- Клаус, Георг (1912—1974)
- Китов, Анатолий Иванович (1920—2005)
- Ляпунов Алексей Андреевич (1911—1973)
- Глушков Виктор Михайлович (1923—1982)
- Бир Стаффорд (1926—2002)
- Берг, Аксель Иванович (1893—1979)
- Тихонов, Андрей Николаевич (1906—1993)
- Соболев, Сергей Львович (1908—1989)
- Полетаев, Игорь Андреевич (1915—1983)
Ҡарағыҙ
үҙгәртергәИҫкәрмә
үҙгәртергә- ↑ https://www.santiagokoval.com/2017/01/09/la-cibernetica-de-norbert-wiener/
- ↑ https://www.buenosaires.gob.ar/sites/gcaba/files/ies2llamadostecologiasegundocuat.pdf
- ↑ https://perio.unlp.edu.ar/ojs/index.php/question/article/download/1064/947/0
- ↑ Словарь по кибернетике / Под редакцией академика В. С. Михалевича. — 2-е. — Киев: Главная редакция Украинской Советской Энциклопедии имени М. П. Бажана, 1989. — С. 259. — 751 с. — (С48). — 50 000 экз. — ISBN 5-88500-008-5.
- ↑ «Энциклопедия кибернетики» под ред. В. М. Глушкова, т.1., Киев, 1974 — с. 440.
- ↑ Norbert Wiener. Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine. (Hermann & Cie Editeurs, Paris, The Technology Press, Cambridge, Mass., John Wiley & Sons Inc., New York, 1948)
- ↑ Kelly, Kevin. Out of control: the new biology of machines, social systems and the economic world. — Boston: Addison-Wesley, 1994. — ISBN 0-201-48340-8.
- ↑ Couffignal, Louis. «Essai d’une définition générale de la cybernétique», The First International Congress on Cybernetics, Namur, Belgium, June 26-29, 1956, Gauthier-Villars, Paris, 1958, pp. 46—54
- ↑ Толковый словарь Ожегова - значение слова КИБЕРНЕТИКА . slovariki.org. Дата обращения: 25 май 2016.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Винер Н. Кибернетика. — М.: Советское радио, 1968.
- Винер Н. Некоторые моральные и технические последствия автоматизации.
- С. Л. Соболев, А. И. Китов, А. А. Ляпунов. «Основные черты кибернетики» 2017 йыл 28 июль архивланған. // «Вопросы философии». — 1955. — № 4. — С. 147.
- Китов А. И. Техническая кибернетика // Радио (№ 11), 1955.
- Китов А. И., Ляпунов А. А., Полетаев И. А., Яблонский С. В. О кибернетике // Труды 3-го Всесоюзного математического съезда. Том 2. М., 1956.
- Китов А. И. Кибернетика и управление народным хозяйством // Кибернетику — на службу коммунизму. Сборник статей под редакцией А. И. Берга. Том 1. М.-Л.: Госэнергоиздат, 1961.
- Берг А. И., Китов А. И., Ляпунов А. А. Кибернетика в военном деле // Военная мысль, 1961.
- Д. А. Поспелов. Становление информатики в России 2017 йыл 4 сентябрь архивланған. //Очерки истории информатики в России. Новосибирск. 1998.
- Китов А. И. Кибернетика в управлении хозяйством // М. Экономическая газета. Август 1961, № 4.
- Китов А. И., Ляпунов А. А. Кибернетика в технике и экономике // Вопросы философии (№ 9), 1961.
- Шеннон К. Работы по теории информации и кибернетике. — М.: Изд. иностр. лит., 1963. — 830 с.
- Эшби У. Р. Введение в кибернетику. — М.: Изд. иностр. лит., 1959. — 432 с.
- Пекелис В. Д. (сост.) Возможное и невозможное в кибернетике, Наука, 1964, 222 с.
- Пекелис В. Д. (сост.) Кибернетика ожидаемая и кибернетика неожиданная, Наука, 1968, 311 с.
- Пекелис В. Д. (сост.) Кибернетика. Итоги развития, Наука, 1979, 200 с.
- Пекелис В. Д. (сост.) Кибернетика. Современное состояние, Наука, 1980, 208 с.
- Марков А. А. Что такое кибернетика. — В кн.: Кибернетика, мышление, жизнь. — М.: Мысль, 1964
- Петрушенко Л. А. Самодвижение материи в свете кибернетики. — М.: Наука, 1971
- Кузин Л. Т. Основы кибернетики (в 2-х томах). — М.: Энергия, 1973
- В. М. Глушков, Н. М. Амосов и др. «Энциклопедия кибернетики». Киев. 1975 г.
- Герович В. А. Человеко-машинные метафоры в советской физиологии // Вопросы истории естествознания и техники. № 3, 2002. С. 472—506.
- Гринченко С. Н. История человечества с кибернетических позиций // История и Математика: Проблемы периодизации исторических макропроцессов. — М.: КомКнига, 2006. — С. 38—52.
- Бирюков Б. В., Спиркин А. Г. Кибернетика и логика. — М.: Наука, 1978. — 333 с.
- Грэхэм, Л. Естествознание, философия и науки о человеческом поведении в Советском Союзе. — М.: Политиздат, 1991. — 480 с.
- Клаус Г. Кибернетика и философия = Kybernetik in philosophischer Sicht / Перевод с немецкого И. С. Добронравова, А. П. Куприяна, Л. А. Лейтес; редактор В. Г. Виноградов; Послесловие Л. Б. Баженова, Б. В. Бирюкова, А. Г. Спиркина. — М.: ИЛ, 1963.
- Основы кибернетики. Математические основы кибернетики / Под ред. профессора К. А. Пупкова. — М.: Высшая школа.
- Основы кибернетики. Теория кибернетических систем / Под ред. профессора К. А. Пупкова. — М.: Высш. школа, 1976. — 408 с. — (Учеб. пособие для вузов). — 25 000 экз.
- Поваров Г. Н. Ампер и кибернетика. — М.: Советское радио, 1977.
- Теслер Г. С. Новая кибернетика. — Киев: Логос, 2004. — 401 с.
- Кибернетика и информатика // Сборник научных трудов к 50-летию Секции кибернетики Дома ученых им. М. Горького РАН. — Санкт-Петербург, 2006. — 410 с.
- Игнатьев М. Б. Информационные технологии в микро-, нано- и оптоэлектронике. — изд. ГУАП, Санкт-Петербург, 2008. — 200 с.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Наука организации жизнеспособных систем 2012 йыл 18 ғинуар архивланған.
- Уроки Стаффорда Бира 2021 йыл 21 ғинуар архивланған. // Компьютерра — № 36 — 2004
- «Principia Cybernetica Project» (PCP) (инг.).
- Организации
- The Cybernetics Society — Кибернетическое общество (инг.)