Карьера

Карьера (итал. carriera — йүгереү, тормош юлы, майҙан, лат. carrus — арба, ылау) — рәсми, социаль, фәнни һәм башҡа эшмәкәрлек өлкәһендә уңышлы алға китеш; хеҙмәт баҫҡысы буйлап өҫкә үрләү.

1907 йылдағы Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлегендә карьераның түбәндәге билдәләмәһе килтерелә: «Карьера (француз сығышлы һүҙ) — хеҙмәттә һәм башҡа өлкәләрҙә тиҙ уңыш».

Хәҙерге һүҙлектә ошондай аңлатмаларҙы табырға мөмкин:

«Карьера»:

• Эшмәкәрлектең ниндәй ҙә булһа өлкәһендәге алға китеш;
• киң танылыу алыуға, данға, файҙаға өлгәшеү;
• шөғөлдө, һөнәрҙе (мәҫәлән, уҡытыусы карьераһы) билдәләү.

Хәҙер «Карьера» һүҙе урынына йыш ҡына «социаль лифт» һүҙбәйләнеше ҡулланыла.

Кадрҙар менән идара итеү теорияһында карьера — кешенең хеҙмәт эшмәкәрлеге өлкәһендә рәсми йәки профессиональ үҫеш менән бәйле аңлы позицияһы һәм тәртибе һөҙөмтәһе.

Карьера — тормошто, профессиональ һөнәрҙәр эҙмә-эҙлелеген һәм башҡа тормош ролдәрен тәшкил иткән ваҡиғалар сылбыры. Улар бөтәһе бергә кешенең үҙ-үҙен үҫтереүҙең дөйөмләштерелгән моделенә ярашлы эш итергә тәүәккәллеген сағылдыра. Карьераны — хәрәкәт траекторияһын — кеше үҙе төҙөй, ысынбарлыҡтағы үҙенсәлектәргә, иң мөһиме — үҙенең маҡсаттарына, теләктәренә һәм күрһәтмәләренә таяна.

Карьера билдәләмәләрен анализлау түбәндәге дөйөмләштереүҙәр яһарға мөмкинлек бирә:

• Карьера шәхестең индивидуаль һәм социаль нигеҙҙәре менән тығыҙ бәйләнгән;
• Карьера кешеләр эшмәкәрлеге менән бәйле;
• Карьера кешенең социаль мобиллеге менән бәйле;
• Ниндәй ҙә булһа иерархияла (сәнәғәт, социаль, административ һ.б.) карьера була;
• Карьера эшмәкәрлектең киң йүнәлештәре: хеҙмәт, фәнни, социаль һәм башҡа өлкәләрҙә уңышҡа өлгәшеүҙе үҙ эсенә ала;
• Карьераны процесс һәм был процестың һөҙөмтәһе итеп аңлау мөһим;
• Һүҙҙең бөтә билдәләмәләрендә лә уңыш төшөнсәһе бар: «уңышлы алға китеш», «уңышҡа юл».

Карьеризм — ниндәй ҙә булһа эшмәкәрлектә шәхси уңышҡа өлгәшеү өсөн намыҫһыҙ ынтылыш (ҡайһы берәүҙәр фекеренсә).

Венгрия психологы, психиатры һәм психоаналитигы Л. Сонди, үҙенең тикшеренеүҙәре һөҙөмтәләренә нигеҙләнеп, карьера эшләүгә ынтылыш психологик йәрәхәтте оноторға маташыу һөҙөмтәһе булыуы ихтимал, тип яҙа. Ундай кеше үҙенең шәхси проблемаларын хәл итеүҙән ситләшә, карьера үҫеше маҡсатында һөнәри эшмәкәрлеккә иғтибарын йүнәлтә. Алынған йәрәхәт шәхестең әхлаҡи-этик принциптарын үҙгәртә. Кәрәкле маҡсатҡа өлгәшкәс, ундай кеше тулы булмаған травматик депрессия кисереүе ихтимал.

Шәхси карьера планы — карьера төҙөүсе кешенең шәхси «навигаторы», шәхси миссияға, ҡиммәттәргә һәм кәрәкле йәшәү рәүешенә нигеҙләнгән маҡсаттар (оҙайлы, урта, ҡыҫҡа мөҙҙәтле) һәм өлгәшеү юлдары.

Төркөмләү

Һөнәр йәки ойошма сиктәрендә кеше эшмәкәрлегенең бер нисә принципиаль траекторияһын айыралар, улар карьераның төрлө типтарына тап килә:

• Һөнәри карьера — белемдең, оҫталыҡтың, һәләттәрҙең үҫеше. Ул һөнәр (һөнәри юл башында һайланған бер хәрәкәт һыҙығында махсуслашыу) йәки һөнәрҙе алмаштырыу (эш ҡоралдары һәм эшмәкәрлек өлкәләренең киңәйтеүе менән бәйле кеше тәжрибәһенең башҡа өлкәләренә эйә булыу) йүнәлеше буйынса барыуы мөмкин.
• Ойошма эсендәге карьера — ойошмала кеше эшмәкәрлегенең үҫеше менән бәйле.
  • вертикаль карьера — вазифа буйынса үҫеш;
  • горизонталь карьера — ойошма эсендә алға китеш, мәҫәлән, иерархияның бер кимәлдәге төрлө бүлектәрендә эшләү;
  • үҙәккә ынтылыу карьера — ойошманың төпкөлөнә, идара итеү үҙәгенә тиклем хәрәкәт, ҡарарҙар ҡабул итеү процестарына тәрәнерәк инеү;
  • карьераға ҡаршы — аңлы рәүештә түбәнге позицияларға табан хәрәкәт итеү, ҡағиҙә булараҡ, яуаплылыҡ йөкләмәһен кәметеү теләге менән бәйле.

Тарихы

Боронғо карьера (карьераның барлыҡҡа килеүе) — өҫтәмә продукттың барлыҡҡа килеүе, карьераның тыуыуы. Физик һәм аҡыл хеҙмәттәре бүленеше башланыу менән тамамлана.

Урта быуат карьераһы — социаль тигеҙһеҙлек, карьера буйлап тик өҫтөнлөклөләр генә үрләй. Диндең хакимлығы был социаль тигеҙһеҙлекте аңлата һәм нығыта.

Буржуаз карьера (XVII — XIX быуаттар) — хеҙмәттең ижтимағи бүленеше киңәйеүе. Милектән бүленгән ялланған менеджерҙарҙың барлыҡҡа килеүе.

«Бюрократик» карьера — идара итеү, етештереү, финанс карьераһына формаль рәүештә бүленеше. Административ аппараттың дөйөм бюрократлашыуы. Административ хеҙмәткәрҙәр ғәмәлдә йәмәғәт тормошонда өҫтөнлөклө бейеклектәрҙе баҫып ала һәм үҙ аллы социаль төркөмгә әйләнә.

«Дөйөм» карьера — социаль йәмғиәт булдырыу. Барыһы ла закон алдында тиң хоҡуҡлы. Һәр кемдең карьера үҫеше өсөн тигеҙ мөмкинлектәре бар. Карьера идеяһы йәмғиәттең киң ҡатламдарын үҙ эсенә ала.

Үрҙә әйтелгән осорҙарҙан карьера тышҡы шарттар үҙгәреүгә ярашлы үҫешкән тигән һығымта яһарға була.

Карьера концепцияһы үҫешендә түбәндәге тарихи тенденциялар асыҡ күҙәтелә:

• Нәҫелдән килгән тороштан булдырыу һәләтенә күсеү;
• Карьера төшөнсәһе кеше эшмәкәрлегенең киңерәк өлкәһен үҙ эсенә ала;
• Социаль мөнәсәбәттәрҙе гуманлаштырыу һәм карьера концепцияһын ошо тенденцияға ярашлы үҙгәртеп ҡороу;
• «Карьера ихтыяждары» өлкәһендә мөмкинлектәрҙе киңәйтеү.

Советтарса йәшәүҙә карьера тик хеҙмәт баҫҡысы буйлап үрләү һәм вазифа буйынса үҫеш тип аңлашыла. Карьера хәҙергесә аңлауҙа — һөнәри үҫеш этаптарының эҙмә-эҙлелеге һәм мөмкинлектәрҙе даими арттырыу, ул саҡта көнүҙәк булмай.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Академик карьера
• Социаль мобиллек

Әҙәбиәт

• Основы менеджмента: Учебное пособие. Изд 2-е, дополненное и переработанное / Гольдштейн Г. Я. — Таганрог: Изд-во ТРТУ, 2003. — 250 с.
• Управление персоналом: Учебник / Под ред. Базарова Т. Ю., Еремена Б. Л. — М., 1999.
• Н. П. Беляцкий. Менеджмент: Деловая карьера — Минск: Выш. шк., 2001. — 302 с.: ил.
• Рафел М., Рафел Н. Как завоевать клиента. — СПб: Питер Пресс, 1996. — 352 с. — (Серия «Бизнес без секретов»).