Караджич Вук Стефанович
Караджич Вук Стефанович йәки Вук Караджич (серб. Вук Стефановић Караџић / Vuk Stefanović Karadžić; 26 октябрь (6 ноябрь) 1787 йыл, Тршич, Ғосман империяһы — 26 ғинуар (7 февраль) 1864 йыл, Вена) — серб тел белгесе һәм педагогы.
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Серб әҙәби теленә реформа үткәрә һәм серб кириллицаһын стандартлаштыра. Серб яҙмаһына нигеҙенә «нисек ишетелә — шулай яҙыла» принцибын һала[1] (серб. «пиши као што говориш, а читај као што је написано»).
Ул серб-хорват теленең берҙәмлеге тураһындағы Вена әҙәби килешеүе инициаторы һәм ҡатнашыусыһы була.
Биографияһы үҙгәртергә
Иртә тормошо үҙгәртергә
Черногорияға килгән Стефан һәм Егда (ҡыҙ фамилияһы — Зрнич) Караджич ғаиләһендә Сербияла, Лозница эргәһендәге Тршичи ауылында тыуа (ул ваҡытта — Ғосман империяһы). Малайға, уға яуыз көстәр зыян итмәһен өсөн Вук (бүре -'волк') исемен ҡушалар.
Ул үҙ аллы белем ала; бер аҙ туғаны уҡыта, һуңынан Троноша монастырендә белем ала, 19 йәшендә — гимназияла (Сремски-Карловци); бер нисә ай Петриньела латин һәм немец телен өйрәнә; Обрадовичта шөғөлләнеүгә өмөтләнеп Белградҡа китә, серб Ядарында Ненадовочта писарь булып хеҙмәт итергә тура килә. Ниһайәт, 1808 йылда Белград юғары мәктәбенең тәүге уҡыусыларының береһе була. Тиҙҙән ул ауырып китә һәм дауаланыу өсөн Нови-Сад һәм Пештҡа юллана, әммә тулыһынса дауалана алмай һәм сатан булып ҡала. Сербияға 1810 йылда ҡайтып, бер ни тиклем ваҡыт Белградта башланғыс мәктәп уҡытыусыһы булып эшләй. 1813 йылда Вена ҡалаһына күсә һәм унда Словения лингвисы Копитар менән осраша. В 1814 и 1815 годах Вук Караджич издал два тома сербских народных песен (впоследствии число их выросло до девяти). В 1814 году он издал также первую сербскую грамматику[9]; в 1818 году, в Вене — Сербский словарь («Српски рјечник»)[10]. С февраля по май 1819 йылдың февраленән майғаса Караджич Рәсәйҙә, Тәүрәт йәмғиәте саҡырыуы буйынса Рәсәйҙә булана. Был турала И. Н. Лобойко түбәндәгеләрҙе яҙа:
Князь Голицын, министр просвещения, назначил ему 5000 руб. за перевод Нового Завета. Граф Румянцев с своей стороны назначил ему сумму для путешествия по всем славенским землям для собрания географических, этнографических, лингвистических известий, также памятников древностей и книг. О сем последнем обстоятельстве говорить вслух не должно. Турки подозрительный и губительный для ученых народ, и он, путешествуя incognito, все же рискует жизнию[11]
1861 йылда Караджичҡа Загреб ҡалаһының почетлы гражданы исеме бирелә[12].
Изге Марк зыяратында ерләнгән. 1897 йылда ҡабаттан Белградтың тарихи соборында Досифей Обрадович эргәһенә ерләнә.
Серб кириллицаһы реформаһы үҙгәртергә
Караджичтың серб теле — Герцеговина диалекты нигеҙендә эшләнә, уның нигеҙендә һәр өнгә хәреф тура килһен өсөн бер аҙ үҙгәртелгән кириллица яҙмаһы ята. Караджич яҙмаһы XIX быуаттың 60-сы йылдарында киң танылыу ала һәм Сербияла төп яҙма була, уны Воеводинаның, Босния һәм Герцеговинаның Австрия сербтары һәм Черногория халҡы ҡуллана. Тап Караджич теле серб теле өсөн база булып тора.
Боронғо славян алфавитынан Караджич түбәндәге 24 хәрефте ала:
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ж ж | З з |
| И и | К к | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р |
| С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
Шул уҡ ваҡытта алты яңы хәрефе өҫтәй:
| Ј ј | Љ љ | Њ њ | Ћ ћ | Ђ ђ | Џ џ |
һәм туғыҙ иҫке хәрефте ала:
| Ѥ ѥ (је) | Ѣ, ѣ (јат) | І ї (и) | Ы ы (и) | Ѵ ѵ (и) | Ѹ ѹ (у) | Ѡ ѡ (о) | Ѧ ѧ (ен) | Я я (ја) | |
| Ю ю (ју) | Ѿ ѿ (от) | Ѭ ѭ (јус) | Ѳ ѳ (т) | Ѕ ѕ (дз) | Щ щ (шћ) | Ѯ ѯ (кс) | Ѱ ѱ (пс) | Ъ ъ (ҡаты ярымһуҙынҡы) | Ь ь(йомшаҡ ярымһуҙынҡы) |
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #118559907 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
- ↑ Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Половинкин И. Караджич, Вук (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1895. — Т. XIV. — С. 421—424.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Кравцов Н. И. Караджич // Краткая литературная энциклопедия (урыҫ) — М.: Советская энциклопедия, 1962. — Т. 3.
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 http://tnk.krakow.pl/czlonkowie/karadzic-wuk-stefanovic/
- ↑ Brozović D., Ladan T. Vuk Stefanović Karadžić // Hrvatska enciklopedija (хорв.) — LZMK, 1999. — 9272 с. — ISBN 978-953-6036-31-8
- ↑ Караджич Вук Стефанович // Большая советская энциклопедия (урыҫ): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ https://data.matricula-online.eu/de/oesterreich/wien/03-landstrasse-st-rochus/02-04/?pg=58 — Т. 4.
- ↑ Вук Стефановић (Сербиїанец). Писменица сербскога їезика по говору простога народа. — у Виенни: у печатньи Г. Іоанна Шнирера, 1814.
- ↑ Вук Стефановић. Српски рјечник. — у Бечу, 1818. — P. LXIX.
- ↑ Перевод Нового Завета Караджича был издан только в 1847 году. Лобойко отмечал, что сербское духовенство не одобряло этот труд за многие простонародные выражения.
- ↑ 1850. - 1918. (Austro Ugarska monarhija) (хорв.). Официальный сайт Загреба. Zagreb.hr. Дата обращения: 19 июль 2011. Архивировано 24 август 2011 года.
Һылтанмалар үҙгәртергә
- Караджич Вук Стефанович — статья из Большой советской энциклопедии.
- Толстой Н. И. Слово о Вуке Караджиче. — Славяноведение, 1997, № 4
- http://www.hrono.ru/biograf/bio_k/karadzich_vuk.php
- Кулаковский П. А. В. Караджич, его деятельность и значение в сербской литературе. М., 1882.