Давид-Гареджа
Давид-Гареджа[1], Давид Гареджа[2] (груз.კომპლექსი დავითგარეჯის სამონასტრო, әзерб. Keşikçidağ) — VI быуат грузин мәмерйә монастырҙары комплексы, Тбилиси ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай 60 саҡрым алыҫлыҡта, грузин- әзербайжан сигендә урынлашҡан, һәм Гареджа һыртының битләүҙәре буйлап 25 км һуҙылған. Комплекс шартлы рәүештә ике өлөшкә бүленә: бер өлөшө Агстафин районы территорияһында (Әзербайжан Республикаһы, район үҙәгенән 75 км), ә икенсеһе – Сагареджо районы территорияһында урынлашҡан (Грузия).
| Давид-Гареджа | |
| груз. დავითგარეჯა әзерб. Keşikçidağ | |
| Нигеҙләү датаһы | VI быуат |
|---|---|
 | |
| Нигеҙләүсе | Давид Гареджийский[d] |
| Дәүләт |
 Грузия Әзербайжан |
| Административ-территориаль берәмек | Кахетия[d] |
| Урын | Кесе Кавказ |
| Расположено на линейном объекте | Азербайджано-грузинская граница[d] |
| Мираҫ статусы | Культурные памятники национального значения Грузии[d] һәм Объект из предварительного списка Всемирного наследия[d] |
| Бөтә донъя мәҙәни мираҫы исемлегенә индереү критерийы | (i)[d], (ii)[d], (iii)[d], (iv)[d], (v)[d], (vi)[d], (vii)[d] һәм (x)[d] |
| Был объекттан күренештәр категорияһы | Category:Views from David Gareja[d] |
| Элементтың күренеше өсөн категория | Category:Views of Azerbaijan from David Gareja[d] |
 | |
 Давид-Гареджа Викимилектә | |
Монастырь комплексы
үҙгәртергә
Комплекс ҡаяларҙа 20-гә яҡын соҡоп эшләнгән монастырҙы тәшкил итә һәм Грузияның өс район — Гардабан, Сигнах һәм Сагареджо территорияһын биләй Төп монастырь булып изге Давид лавраһы тора, ул Әзербайжан һәм Грузияны бүлеп тороусы тауҙың төньяҡ битләүендә урынлашҡан. Сик тау түбәһенән үтә, уны грузин тарихсылары бер монастырҙың исеме менән Удабно тип атайҙар. Был монастырь әзербайжан территорияһында — көньяҡ тау битләүендә урынлашҡан. Уларҙын тыш тауҙың көньяҡ битләүендә 100-ҙән ашыу мәмерйә урынлашҡан, уларҙы монахтар хөжрә сифатында ҡуллана. Сик буйынан Бертубани монастыры алыҫта ята (XII быуат менән даталана), ул унан ике километр самаһы алыҫлыҡта урынлашҡан.
Күп сиркәүҙәрҙә һәм монастырҙарҙың аш-һыу бүлмәләрендә тарихи шәхестәрҙең, шул иҫәптән батшабикә Тамараның портреты менән VIII—XIV быуат фрескалары һаҡланған.
Тарихы
үҙгәртергә
Монастырҙың барлыҡҡа килеүен сиркәү традицияһы VI быуат башы тип иҫәпләй, ул саҡта Сүриә монахы Давид боронғо Кахетияның территорияһындағы Гареджа ерендә тәбиғи мәмерйәлә урынлашаа. Шул уҡ VI быуатта уның шәкерттәре һәм эйәрсендәре Додо һәм Лукиан тағы ла ике монастырға — Додо монастыры (Додос Рка) һәм Натлис-Мцемелиға (Иоанн Креститель) нигеҙ һала. Давид Гареджа һәм Лукиан тураһында мәғлүмәттәр «Давидтың тормошонда» һүрәтләнә, ул бер аҙҙан уның вафатынан һуң төҙөлә[3].
Давид вәғәздәре Додо Гареджийский булараҡ билдәле кахетин кенәз нәҫеле вәкилен йәлеп итә, ул Богородицаға арналған Додос Рка (Додо тармағы) монастырына нигеҙ һала[4]. Давид Гареджа үлгәндән һуң, урындағы хаким (эристави) Рустави Бубакар ҡорам төҙөй, ул Давид һәм Лукиандың кәшәнәһе булып китә[5].
IX быуатта Илларион Картвели Преображенский сиркәүен һәм аш-һыу бүлмәһен төҙөй, аҙаҡ уны Давид IV Төҙөүсенең улы грузин сиркәү музыкаһы шедевры булып һаналған билдәле «Ты есть лоза виноградная» йыры авторы Дмитрий төҙөкләндерә.
Батшабикә Тамара хакимлығы ваҡытында (1184—1207) комплекс грузин сиркәүе йоғонтоһо аҫтында була [6]
XI быуатта монастырҙы төрөктәр-сәлжүктәр баҫып ала, XIII быуатта монголдар талай, XIV быуат аҙағында — XV быуат башында — Тамерлан емерә, 1615 йвлда — йәнә фарсы шаһы Ғәббәс I талай.
1921 йылдың көҙөндә «Давид Гареджа» монастыры комплексында грузин тикшеренеүселәре территорияны өйрәнеү маҡсатында эштәр башҡара[7]
Әзербайжан Республикаһы президенты Илхам Әлиев бойороғона ярашлы Әзербайжан Республикаһының Агстафин районы биләмәһендәге Кешикчидаг циклы өлөшөн алған мәмерйәләр комплексы 2007 йылдан Әзербайжан Республикаһының «Кешикчидаг» дәүләт тарихи-мәҙәни ҡурсаулығы тип иғлан ителә[8][9]. Бында 70 мәмерйә, 2 ҡорам, өс ҡатлы ҡәлғәһе (бейеклеге 11 м), ғибәҙәт ҡылыу урыны, яҡынса 100 ҡурған тибындағы ҡәберлек, 23 ҡоҙоҡ , 14 аҙыҡ-түлек амбары, 30-ға яҡын һыйыныу урыны була[10][11] Ҡурсаулыҡ булдырғандан һуң, бында Әзербайжандың Милли фәндәр академияһының археология һәм этнография институты экспедиция ебәрә. Кешикчи замогы башта урта быуаттар дәүерендә оборона өсөн төҙөлгән тип табыла. Был территория боронғо албан торлағы булған. Тәбиғи мәмерйәләрҙең формалашыу тарихы беҙҙең эраның беренсе быуаттары менән даталана, был ваҡытта яһалма мәмерйәләр яҡынса VIII-XV быуаттарҙа барлыҡҡа килә[10]
2019 йылдың 22 майында заманса инфрастуруктураны асыҡлау маҡсатында «Azerbarpa исемле Ғилми-тикшеренең институты етәкселеге аҫтында ҡурсаулыҡ территорияһында төҙөлөш эштәрен башлау тураһында ҡарар ҡабул ителә[12]
Монастырҙағы яҙыуҙар
үҙгәртергәИҫәпләүҙәр буйынса, Давид-Гареджа монастырында грузин, 20-гә тиклем әрмән, 8 грек һәм 21 көнсығыш (ғәрәп яҙмаһы) яҙмаһы, шулай уҡ уникаль тетралингва йәғни дүрт телле — грузин, әрмән, грек һәм ғәрәп яҙма бар[13]. Давид-Гареджалағы етенсе Сабирееби сиркәүе биҙәктәре иғтибарға лайыҡ, улар IX—X быуаттар менән даталана, ундағы һүрәттәр әрмән, грек һәм грузин теле менән теркәлгән. Әрмәндәрҙең монастырҙа булыуы "Тәрегә ҡаҙаҡлау" иконографияһының традицион булмаған мотивы менән аңлатыла[14].
Территориаль бәхәстәр
үҙгәртергә Монастырь комплексының өлөшө Әзербайжан территорияһында урынлашыуы менән бәйле, ул 1991 йылдан Грузия һәм Әзербайжан араһында территориаль бәхәстәр предметы булып тора[15]. Грузияның сит ил эштәре буйынса министры урынбаҫары Георгий Манджгаладзе буйынса Грузия өсөн комплекстың мәҙәни һәм тарихи әһәмиәте менән бәйле был территорияны бүлергә теләр ине[16] Баку отказывается обменивать территорию из-за стратегического расположения высот.[17]. Баҡы бейеклектәрҙең стратегик урынлашыуы арҡаһында территорияны алмаштырғыһы килмәй[18]. 2006 йылдың ноябрь айында Әзербайжандың сит ил эштәре министры урынбаҫары «территориаль алмашыуға урын юҡ. Беҙ был мәсьәләне тикшермәйбеҙ» тип билдәләй[16]. Был бәхәстәр әзербайжан матбуғатында идеологик хуплау таба. Әйткәндәй, бер мәҡәләлә был биләмәлә албандар йәшәгән һәм тик XI быуатта ғына "грузиндар килә башлаған" тигән фекер раҫлана, өҫтәүенә XIII быуатта барлыҡҡа килгән Бертубани монастыры яҡшы билдәле фрескалары XIX быуат әҫәрҙәре тип иғлан ителә[19]".
2019 йылдың 27 февралдә Грузия президенты Саломе Зурабишвили үҙенең сәфәре барышында матбуғат өсөн белдереүендә сикте делимитациялауҙың мөһимлеге тураһында хәбәр итә[20].
Грузияның сит ил эштәре министры Әзербайжан менән дәүләт сиген делимитациялау буйынса хөкүмәт-ара комиссияһы эшенең йәнләнеүенә иғтибар итә: «сиктең 66% периметры делимитациялау буйынса дәүләт комиссияһы кимәлендә килешелгән, һәм башҡа сегменттарҙың килешеүе буйынса һөйләшеүҙәр алып барыла».
2019 йылдың 14 майында Баҡыла тейешле дәүләт органдары, сит ил эштәре министры Халаф Халафов, Грузияның сит ил эштәре министры урынбаҫары Лаша Дарсалия ҡатнашлығында үткән осрашыу ваҡытында яҡтар ике ил араһында дәүләт сиген делимитациялау тураһында фекерҙәр менән алмаша, тиҙ арала процесты тамамлау тураһында килешеү төҙөй[21]
2019 йылда Әзербайжан Фәндәр Милли Академияһы тарих институтының Ғилми Советы грузин чиновниктары белдереүенә яуап итеп, Давид Гареджа монастыры тарихи албан ҡомартҡыһы булып тора һәм Әзербайжандың тарихи ерҙәрендә урынлашҡан тип белдерә. Белдереүҙә шулай уҡ «әзербайжан халҡы боронғо Әзербайжан Албан дәүләтенең тарихи вариҫы булып тора», ә Тбилиси ҡалаһы Иберияла түгел, ә Албанияла булған, тип билдәләй[22].
Әзербайжан халҡы Көньяҡ Кавказдың, шул иҫәптән Көнсығыш һәм Көньяҡ Грузияның боронғо этник төркөмдәренең береһе булып тора. Хәҙерге Тбилиси ҡалаһы, уның көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан Албания тигеҙлеге һәм уға йәнәш райондар Иберия сиктәрендә түгел, ә скиф һәм сактар идаралығы аҫтында булған, ә һуңынан Албания дәүләте составында.... Һеҙ дәғүәиткән территория Албания дәүләте ерҙәренең өлөшө, ә һуңыраҡ Тифлис әмирлегенең өлөшө булған. Тифлис әмирлегенең 300-йыллыҡ йәшәүендә әзербайжан халҡы бында бай мәҙәниәт барлыҡҡа килтерә. Йөҙләгән күренекле ғалимдар «Тифлиси» псевдонимы аҫтында ижад итә.
Әзербайжан һәм Грузия бойондороҡһоҙлоҡ алғандан һуң ике ил араһындағы дәүләт сиктәрен билдәләү буйынса тейешле дәүләт комиссиялары ойошторола, әлеге ваҡытта 11 комиссия ултырышы үтә. Был процесс сиктәрендә 480 км әзербайжан-грузин сигенең ҙур өлөшөн билдәләү тураһында килешеү башҡарыла.Әлеге ваҡытта белгестәр тарафынан 166-сы километрлыҡ участкала эштәр алып барыла.
Ике илдең депутаттары дәүләт сиген билдәләү буйынса дәүләт комиссиялары кимәлендә Кешикчидаг ҡорамын көйләүҙе хупланы депутат комиссияһы һәм дәүләт сикте демаркацияларға делимитациялау кешикчидага тейешле кимәлдә ярҙам күрһәтелә.[23]
Шулай уҡ ҡарағыҙ
үҙгәртергәТерриториальные разногласия Грузии с соседними странами
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- ↑ Географический энциклопедический словарь: географические названия / Под ред. А. Ф. Трёшникова. — 2-е изд., доп.. — М.: Советская энциклопедия, 1989. — 592 с. — 210 000 экз. — ISBN 5-85270-057-6.
- ↑ Давид и Лукиан Гареджийские // Православная энциклопедия
- ↑ Додо Гареджийский // Православная энциклопедия
- ↑ "Languages and Cultures of Eastern Christianity: Georgian" ed.
- ↑ Депутаты подняли в парламенте Азербайджана вопрос о Кешикчидаг - (17 май 2019). Дата обращения: 24 май 2019.(недоступная ссылка)
- ↑ Комплекс пещерных храмов «Кешикчидаг». cyberleninka.ru. Дата обращения: 24 май 2019.
- ↑ Текст распоряжения президента Азербайджанской Республики Ильхама алиева от 2007 года
- ↑ PROMOTE. Государственный Культурно-Исторический заповедник "Кешикчидаг" (комплекс пещер) • Азербайджан 360°. Azerbaijan 360. Дата обращения: 24 май 2019.
- ↑ 10,0 10,1 Sputnik. К вопросу Кешикчидага: Азербайджан готов завершить делимитацию границы с Грузией. Sputnik Азербайджан. Дата обращения: 24 май 2019.
- ↑ Page 284 -. heydar-aliyev-foundation.org. Дата обращения: 24 май 2019.
- ↑ На территории Кешикчидаг будут проведены строительные работы. Дата обращения: 24 май 2019.
- ↑ Л. М. Меликсет-Бек / Эпиграфика Востока, Том 8 / Изд-во Академии наук СССР, 1953 стр.56
- ↑ А.М. Лидов искусство армян-халкедонитов (русский) : Историко-филологический журнал. — Ереван: АН АрмССР, 1990. — № № 1. — С. 75-87. — ISSN 0135-0536. Архивировано из первоисточника 14 октябрь 2017.
- ↑ Michael Mainville. Ancient monastery starts modern-day feud in Caucasus. Middle East Times (3 май 2007). Дата обращения: 23 июнь 2007. Архивировано 29 сентябрь 2007 года.
- ↑ 16,0 16,1 Diana Petriashvili and Rovshan Ismayilov. Georgia, Azerbaijan Debate Control of Ancient Monastery's Territory (недоступная ссылка — история). Eurasia.Net (3 ноябрь 2006). Дата обращения: 23 июнь 2007.
- ↑ Idrak Abbasov and David Akhvlediani. Monastery Divides Georgia and Azerbaijan. Institute for War and Peace Reporting (29 март 2007). Дата обращения: 23 июнь 2007. 2010 йыл 26 ноябрь архивланған.
- ↑ 17
- ↑ Ильхам Мустафа. Албанское чудо на территории Азербайджана. Sputnik Азербайджан (15 декабрь 2016).
- ↑ Sputnik. Главная цель визита Зурабишвили в Баку - новая система коммуникаций между властями. Sputnik Азербайджан. Дата обращения: 24 май 2019.
- ↑ В Баку проходит встреча по вопросу делимитации азербайджано-грузинской госграницы - ЭКСКЛЮЗИВ. Информационное Агентство Репорт. Дата обращения: 24 май 2019.
- ↑ НАНА: Территориальные притязания к Азербайджану не имеют никакой научно-исторической основы. Информационное Агентство Репорт. Дата обращения: 19 май 2019.
- ↑ Делимитация грузино-азербайджанской границы.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Мамедова Г. Г. Зодчество Кавказской Албании. – Баку; Чашыоглы, 2004 – 224
- Наджи Ф. Кешикчидаг // Научно-популярный журнал «Йол». – Баку, 2009 - №3 (16) – с. 6-19
- Религии Центральной Азии и Азербайджана. Том IV. Христианство. – Самарканд: МИЦАИ, 2018. – 296 с.(недоступная ссылка)
На Викискладе есть медиафайлы по теме Давид-Гареджа- Чубинашвили Г. Н. Пещерные монастыри Давид-Гареджи. Очерк по истории искусства Грузии. Издательство Академии наук Грузинской ССР. Тбилиси, 1948.
- Desert Monasticism: Gareja and the Christian East. Papers from the International Symposium, Tbilisi University, September 2000. Ed. Z. Shkirtladze. Tbilisi 2001.
Тышҡы һылтанмалар
үҙгәртергәОфициальная страница 2019 йыл 25 май архивланған.