Грипп
Грипп (франц. баҫып алыу, яулап алыу) — грипп вирусы килтереп сығарған һулау юлдарының инфекция ауырыуы. Көслө вирус инфекция ауырыуҙар (ОРВИ) араһына керә. Бөгөн грипптың 2000 яҡын төрө билдәле. Гриппҡа ҡаршы профилактика сараһы булараҡ көҙ көнө вакцинация үтергә кәңәш ителә.
| Грипп | |
 Электорон микроскоп ярҙамында төшөрөлгән грипп вирусы микрофотографияһы | |
| МКБ-10 | |
|---|---|
| МКБ-9 |
487 |
| DiseasesDB |
6791 |
| MedlinePlus |
000080 |
| eMedicine |
med/1170 ped/3006 |
| MeSH |
D007251 |
 Грипп Викимилектә | |
Грипп эпидемияһы йыл һайын, ғәҙәттә, йылдың һыуыҡ ваҡытында ҡабатлана һәм ер шарында йәшәүсе халыҡтың 15 процентын зарарлай. Донъяла грипп ауырыуы менән 500 миллион кеше ауырыһа, шуның 2 миллионы вафат була.
Кешелә грипп тыуҙырғыс — РНК-лы Mixovirus influenza вирусы, түбән температураға бирешмәй, ультрафиолет нурҙар, антисептик саралар менән тәьҫир иткәндә үлә. Вирус йоҡторғандан һуң, организмда инкубацион осор тип аталған, 12—48 сәғәткә һуҙылған ваҡыт үтә. Һуңынан температура 38—40 градусҡа күтәрелә, кеше өшөй башлай, башы, күҙ алмалары, мускулдары, быуындары ауырта, уҡшый. Сирҙең икенсе һәм өсөнсө тәүлегендә генә ауырыуҙа ҡоро йүтәл, тымау барлыҡҡа килә. Ауырыған ваҡытта кеше ярҙамға мохтажлык кисерә: ғөмүмән хәлһеҙлектән, баш ауыртыуҙан, ҡалтыраныуҙан яфа сигә. Ауырыуҙың киҫкен осоро 3—7 көн дауам итә.
«Һалҡын тейеү» ауырыуын — йөҙҙән артыҡ төр вирус, гриппты А, В, С вирустары килтереп сығара. Был вирустар булыуы 1933, 1940, 1947 йылдарҙа асыҡланған. Грипп эпидемияһы йыл һайын, ғәҙәттә, һалҡын осорҙа була һәм Ер шарындағы халыҡтың 15 процентында күҙәтелә.
А гриппы эпидемияһы — 2—3 йылға, В гриппы 4—6 йылға бер тапҡыр ҡабатлана. С гриппы эпидемия тыуҙырмай, уның менән бер генә тапҡыр ауырырға мөмкин, кешеләр уны башҡаса йоҡтормай. Шунлыҡтан, уның менән, аҫылда, балалар ауырый.
Грипп вирусы бик тиҙ таралыусан. Инфекция менән башҡа кеше йүтәлләгәндә, йәиһә сөскөргәндә зарарланырға мөмкин. Сөнки был ваҡытта ауырыу кешенән йәки вирусты йөрөтөүсенән ауырыу тыуҙырыусы, шул иҫәптән грипп вируслы бактериялар тарала һәм ауырыу тирәһендә зарарлы зона барлыҡҡа килә.
Организмға эләккән вирус 4—6 сәғәт эсендә үрсей. Таралыуҙан һаҡланыу өсөн организм шул урынға иммунитет күҙәнәктәрен йүнәлтә. Лимфа төйөндәрендә вирусҡа ҡаршы тороусы тәнсектәр эшләп сығарыла башлай, тик улар 1,5—2 аҙнанан һуң ғына көсәйә.
Ҡатлаулы булмаған грипп 5—10 көн дауам итә, 4—5 көн температура юғары тора. Өҙлөгөү бактерия микрофлораһы активлашыуы менән аңлатыла. Пневмония, синусит, отит күҙәтелергә мөмкин.
Тарихи белешмә
үҙгәртергәГрипптың беренсе билдәләрен б. э. т. V быуатта ук бөйөк Гиппократ тасүирлап ҡалдырған. Шул замандарҙан бирле кешелек дөньяһы әлеге сиргә ҡаршы бик күп саралар уйлап тапҡан. Түбәндәге сараларҙың иң яҡшы яғы шул — улар йөҙ процент натураль. Дөрөҫ, улар сирҙең башланғыс осоронда нәтижәлерәк. Әмма «яулап алыу» бөтә ҡеүәтенә барғанда ла, төп дауаланыуға өҫтәмә булараҡ, был саралар — бик файҙалы.
Боронгө гректар катарсисты (гриппты улар шулай атаған) иҙгән һарымһаҡ менән дауалағандар. Уның составындағы аллицин тигән актив матдә инфекцияға ҡаршы шаҡтай көслө сара, ул хәлһеҙләнгән иммунитетҡа ярҙамға килә. Ләкин дозаны бик арттырып ебәрмәгеҙ — көнөнә 2—3 теш етә.
Людовик XIVнең шәхси табибы Пюрго, грипп эләктергәс, баҡа менән ҡусҡар һурпаһы бешереп ашата торған булған. Әлеге сара Людовикты бик тиҙ аяҡҡа баҫтырған. Әлеге экзотик рецепты нәҡ шундай уҡ файҙалы, ләкин бик ябай рецепт менән дә алыштырып була.
Документтарҙа беренсе пандемия билдәләре 1580 йылда теркәлгән. 1918—19 йылдарҙа «Испанка» пандемияһы төрлө сығанаҡтар буйынса 20—50 миллион кешенең вафатына килтерә. Иң күп үлем осраҡтары йәштәр араһында була. 1957 йылда «Азия гриппы» һәм 1968 йылда «Гонконг гриппы» пандемияларында ла халыҡ күпләп ҡырыла. Был пандемияларға ауыр осраҡтарҙың күп булыуы, ауырыуҙың йәштәр араһында таралыуы хас[1].
Грипп вирустары
үҙгәртергәБеренсе грипп вирусы 1901 йылда (1902 йылда баҫылып сыҡҡан) Италияла ҡоштарҙа (тауыҡтарҙа) табыла, «ҡош тағуны» йәки «тауыҡ тағуны» (50 йыл үткәс, ҡош тағуны вирусы ҡоштарҙың «А» вирусының береһе булыуы асыҡлана) тип билдәләнә. Һуңынан грипптың «А» төрө 1931 йылда Америка ғалимы Ричард Шуп тарафынан сусҡаларҙа табып, асыҡлана. Кеше гриппы вирусы 1933 йылда Англияла Милли медицина тикшеренеүҙәре институтында вирусологтар Уилсон Смит, Кристофер Эндрюс һәм Патрик Лейдлоу тарафынан табыла. 1940 йылда грипптың «В» төрө вирусы табылған. 1951 йылда «тауыҡ эмбриондарында» вирустарҙы үрсетеү технологияһы буйынса «С» төр грипп вирусы табыла. 2003 йылда лабораторияларҙа дүрт йыл эшләгәндән һуң, 1918 йылда пандемия тыуҙырған вирус реконструкциялана һәм өйрәнелә.[2].
Грипп вирустары Orthomyxoviridae ғаиләһенә ҡарай, уға А, В, С, Д, Исавирус, Тоготовирус, Quaranfilvirus ырыуы инә. Эске тирбәлеү аҡһымдарының (М1 һәм НП) антиген үҙенсәлектәре грипп вирусының А, В йәки С ырыуына ҡараймы-юҡмы икәнлеген билдәләй. Артабанғы бүленеш гемагглутинин (ХА) һәм нейраминидазе (НА) аҡһымдарының субтиптары (серотиптары) буйынса башҡарыла. ГА һәм НА гликопротеиндарының антиген үҙенсәлеге буйынса әлеге ваҡытта 18 субтип ГА һәм 11 субтип невраминидаза (НА) билдәле.[3].
Кеше өсөн өс HA субтипы (H1, H2, H3) һәм на-ның ике субтипы (N1, N2) булған вирустар эпидемия әһәмиәтенә эйә. А һәм В гриппы вирустарында вирус киҫәксәләренең төп структур һәм антиген компоненттары булараҡ NA һәм NA бар, улар гемагглютинация һәм нейраминидаза эшмәкәрлегенә эйә.
Грипп вирусының диаметры 80-120 нм булған сферик формала, уртаһында һигеҙ РНК фрагменты бар, улар өҫтөндә гемаглутининдан (H) һәм neuraminidase (N) тора. Гемагглутининға (H) һәм neuraminidase (N) яуап итеп етештерелгән антиесемдәр грипп патогенының билдәле бер субтибына ҡаршы иммунитет нигеҙен тәшкил итә. Вирустар өсөн ғәҙәти булмаған киҙеү вирусының үҙенсәлеге булып геномдың тарҡалыуы һәм аҡһымдарҙың үҙгәреүсәнлеге — гемагглутинин һәм невраминидаза тора. Был аҡһымдар үҙсәнлектәрҙең ҡырҡа үҙгәреүенә — антиген үҙгәрешенә — вирустың пандемия тыуҙырыусы формаһы барлыҡҡа килеүенә килтереүе мөмкин, һәм был яңы форма, йәки вирустың яңы формаһы эпидемияның дауам итеүенә булышлыҡ иткән үҙенсәлектәрҙең әкренләп үҙгәреүенә — антиген дрейфҡа әйләнеүе ихтимал.[4].
Киң таралған фекергә ҡарамаҫтан, грипп вирусы кешелә көслө иммунитет тыуҙыра. Кешенең күп тапҡыр ауырыуы грипп вирусының үҙгәреүсәнлегенә бәйле (антиген дрейф һәм антиген үҙгәреше)[2].
Патогенез
үҙгәртергәГрипп үҫешенең инкубация осоро — инфекция йоҡторғандан алып 3 сәғәттән алып 24 сәғәткә тиклем.
Грипп вирусы трахея эпителийына һәм бронхыларҙың өҫкө өлөшөнә, ҡайһы бер штаммдарға — эсәк эпителийына яҡын.
Ауырыу түбәндәгесә бара:
— Вируслы киҫәксәләр һулыш алыу тракты эпителийы күҙәнәктәренә, башлыса трахея һәм брончиҙың цилиндрик эпителийына үтеп инә, уларға йәбешә һәм гемагглутинин ярҙамында күҙәнәк мембранаһы аша РНК һәм аҡһым фрагменттарын «инъекциялай».
— Вирустың РНК-һы яңы вирустар өсөн аҡһымдарҙы һәм РНК-ны синтезлай, ә аҡһымдар уларҙы яңы вируслы киҫәксәләргә йыя.
— Вируслы киҫәксәләр күҙәнәктән невраминидаза ярҙамында сыға, йәки, һирәгерәк, күҙәнәк апоптозына килтерә.
— Организмдың мембрана өҫтөндә гемагглутинин ҡалдыҡтары булған күҙәнәктәргә иммун реакцияһы үҫешә — бик күп цитокиндар бүленеп сыға.
— Ҡан әйләнеше системаһында эпителий һәм базаль мембранаһының зарарланыуы, капиллярҙарҙың үткәреүсәнлеге арта.
— Үпкәлә PB1-F2 вируслы аҡһымы туҡыма макрофагтарын юҡ итә, үпкәне инфекцияларҙан һаҡлауҙа бушлыҡ барлыҡҡа килә.
— Үҙәк нервы системаһында миелинизация күҙәтелә.
Клиник билдәләр:
— өҫкө һулыш алыу трактының ярһыуы: ҡаты йүткереү;
— грипп вирусына иммун реакцияһы ваҡытында нервы күҙәнәктәре зарарланыуы һөҙөмтәһендә нервы реакциялары тотҡарланыу, мускулдар (миалгия) һәм баш ауыртыуы;
— организмдың ағыуланыу билдәләре: температура күтәрелә, өшөтә, миальгия һәм баш ауырта;
— ҡан тамырҙарының зараланыуы (проницаемость) һәм капилляр ярылыу билдәләре: стаз һәм ҡан һауыу.
— Вирус организмдың һаҡланыу системаларын тотҡарлай, был икенсел инфекция һәм өҙләгәүгә килтерә.
Дауалау
үҙгәртергәДиагностика өсөн эпидемиологик анамнез (ауырыуҙар менән контакт, ауырыуҙарның киҫкен артыуы һ. б.), клиник картина һәм лаборатор тикшереү мғлүмәттәре ҡулланыла. Дауалау: дарыуҙар ҡулланыу (грипҡа ҡаршы гамма-глобулин, вирусҡа ҡаршы, тән температураһын төшөрөүсе дарыуҙар, витаминдар һ. б.), физиотерапия (ингаляция, УФ-нурланыш һ. б.). Ихтимал булған өҙлөгөүҙәр: менингит, миокардит, пневмония, синусит һ. б. Сирҙе иҫкәртеү өсөн вакцинация үткәрелә, организмды сыныҡтырыу, ауырыуҙарҙы изоляциялаү, вирусҡа ҡаршы һәм иммунитетты көсәйктүсе препараттар тәҡдим ителә һ.б. Грипп һәм киҫкен тын юлдары ауырыуҙары — вируслы сир, уларны дауалағанда антибиотикҡулланылмай. Улар өзлөгөүҙәр булғанда ғына тәғәйенләнә.
Прививка яһатыу грипп менән ауырыу ихтималын уртаса ике тапҡыр кәметә. Уны йоҡторған хәлдә лә ауырыу еңелерәк үтә. Вакцинаның ғәмәлдәге грипп вирусы менән тәңгәл килеүе мөһим.
Вакцина грипптан 70—92 процент самаһы һаҡлай. Вакцинацияны ноябрь аҙағына тиклем яһатып өлгөрөргә кәрәк. Иммунитет эшләнһен өсөн дүрт аҙна ваҡыт кәрәк, нәҡ вакцинанан һуң бер ай үткәс кенә антитәнсектәр күп барлыҡҡа килә. Шуға күрә вакцина тураһында алданыраҡ, грипп һуғып йыҡҡансы уйларга кәрәк. Һүҙ уңайынан, кеше үз ғөмөрендә уртаса 1 йыл грипп менән ауырый икән.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ «Грипптан сакланыгы» / Кызыл таң(недоступная ссылка)
- ↑ 2,0 2,1 Каверин, 2011
- ↑ Webster, Bean et al.,1992; Lvov,1993; Rohm et al., 1996; Tong S. et al., 2012.
- ↑ Жданов, 1984, с. 47—49
Сығанаҡтар
үҙгәртергә- Исемдәре төрлө… грипп — № 14 (11571),5 февраль, 2011 2015 йыл 14 май архивланған.
- Башҡорт энциклопедияһы. 2010.(недоступная ссылка) (баш.)