Граф (титул)

Граф
	Граф
	Граф Викимилектә

Граф, графиня (нем. Graf) — Иртә Урта Быуаттарҙа Көнбайыш Европала короллектә вазифалы кеше. Юғары Урта Быуат дәүеренән маҡтаулы дворян титулы.

Дворян титулдарының традицион көнбайыш европа иерархияһына ярашлы граф титулы аралаш урынды биләй: шевалье, барон һәм виконт титулдарынан юғарыраҡ , ләкин маркиз, герцог, бөйөк герцог һәм принцтан түбәнерәк.

Франк дәүләтендә —маркграф һәм Изге Рим империяһында ландграф титулдары булған.

Титул IV быуатта Рим империяһыда барлыҡҡа килгән һәм башта юғары сановниктарға бирелгән (мәҫәлән,, comes sacrarum largitionum «баш коллегияһының казначейы»).

VI быуаттың икенсе яртыһында Франк дәүләтендә граф (гауграф) үҙ округында-графлыҡ/гау (нем. Gau — башта, ауыл общиналары боронғо германдарҙа, һаны яҡынса 100 кеше) суд, административ һәм хәрби власҡа эйә булған. Карл II Лысый указы буйынса (877) граф вазифаһы һәм биләмәһе мираҫ буйынса күсә башлай.

Феодаль тарҡаулыҡ осоронда — графлыҡтың феодаль хөкөмдары була, һуңынан (феодаль тарҡаулыҡты бөтөрөлгәс) юғары дворянлыҡ титулы булып китә. Европаның идара итеү формаһы монархия булған күпселек илдәрендә формаль рәүештә титул булып һаҡланыуын дауам итә.

Россияла титул Петр I тарафынан индерелә (1706 йылда беренсе булып Б П. Шереметев ала)^[1]. XIX быуат аҙағында 300-ҙән ашыу граф нәҫеле була. Рәсәйҙә граф титулы ВЦИК һәм Совнаркомдың 1917 йылдың 11 ноябрендәге Декреты буйынса бөтөрөлә.

Төшөнсә тарихы

Граф атамаһы нем. Graf^[2] һүҙенән алынған. Этимологияһы көнбайыш герман һүҙлегенә барып тоташа. *ǥ(a)rēƀjōn > һ. б.-фриз. grēva, һ. б.-ислами. greifi, сағ-уның. grêve; әммә һүҙҙең килеп сығышы билдәһеҙ .

IX быуатта латын ҡулъяҙмаларында формаһында тәүге тапҡыр grafio, graphio формаһында осорай. Көнбайыш герман һүҙе латин comes «юлдаш» ты тәржемә итеү өсөн ҡулланылған, Урта быуаттарҙа ул «король юлдашы» > «граф», ҡайҙан ст.-фр. cuens, ситл. килеш conte (< лат. comitem) > франц. comte «граф»^[3] мәғнәһен ала.

Һүҙҙең инглиз теленәге этимологияһы ҡыҙыҡлы. Дөйөм герман нигеҙе булараҡ боронғо инглиз телендә ġerēfa (из ġe + *rēfa — этимологияһы «күҙәтеүсе, идарасы») кеүек яңғыраған. Һуңынан дөйөм герман формаһы ике формала эволюцияләнә — grave (дат теленән) һәм инглиз формаһы reeve. Рус телендә һуңғы формаһы shire-reeve (этимология scir — ер биләмәһе + reeve — күҙәтеүсе) булараҡ билдәле, йәки рус транскрипцияһы — шериф.

Биләмә менән, йәки төшөмлө урын менән идара итеү хоҡуғы биргән документ graphio тип аталған, тәржемә иткәндә, яҙыу йәки грамота. Йолом түләүҙән килгән килемле ер биләмәләре тулыһынса граф ҡарамағына күскән, ул законлы хужа — королдең эшлекле партнерына әйләнә. «Король юлдашы» бәйләнешен эшлекле хеҙмәттәшлек мәғәнәһендә ҡарарға кәрәк. Бындай практика Алтын Урҙа осоронда рус кенәзлектәренә күсерелә, бурыстарын ваҡытында түләгән осраҡта, рус кенәздәре, Бөйөк хан ярлыгы буйынса идара итеү хоҡуғы алған.

Рәсәйҙә графтар

Рәсәйҙең беренсе графыФ. А. Головин

(Иҫтәлекле тәңкә Рәсәй Банкы)

Рәсәйҙә беренсе графтар билдәләү Изге рим империяһы императорынан килә (1701 − Ф. А. Головин, 1702 − Меншиков Д. А., 1707 − И. Г. Головкин, 1715 − А. А. Матвеева).

Беренсе граф титулын рус батшаһынан Б. П. Шереметев (1706 йыл) Астрахань ихтилалын баҫтырған өсөн ала. Аҙаҡ Петр I И. Г. Головкин (1709), П. М. һәм Ф. М. Апраксин, Н. М. Зотов һәм И. А. Мусин-Пушкин (1710), Брюс В. Я. (1721), А. М. Апраксин (1722), П. А. Толстой (1724) ҙарға бирә.

Граф ырыуҙары Рәсәй (125 бала, шул иҫәптән Польша батшалығы графлығы һәм Бөйөк Финляндия кенәзлеге), ул дәрәжә йәки бүләк ителгән (һуңғы титулы ала. Б. В. Фредерикс) йәки ҡәрҙәшлек фамилияһы буйынса император рөхсәте менән ир енесе буйынса тура вариҫ булмаһа (мәҫәлән,, Кушелев-Безбородко (1816), Всему Крыму-Эльстон (1856), Головкин-Хвощинский (1895)), шулай уҡ сит ил кешеләренә бүленгән. Был үҙ сиратында сит ил дәүләттәре титулын алған Рәсәй ырыуҙарына (мәҫәлән, ағаһы Зубов (1793, Изге Рим империяһы), Рәсәй подданныйлығын ҡабул иткән сит ил граф ырыуҙарына (мәҫәлән,, Словацкий (1837, Франция), Борғо (1860, Швеция), Нессельрод (1705, изге рим империяһы), Ностица (1849, Силезия), Подгорчиани (1769, Венеция) бүленгән. Граф дәрәжәһе нәҫелдән-нәҫелгә күскән, әммә айырым осраҡтарҙа шәхси булырға мөмкин (к. м. Пржездзецкий, 1843). Ҡайһы бер осраҡта, титул менән бүләкләүгә өҫтәп почетлы исем (Муравьев-Амур (1858), Паскевич-Эриван (1828), Суворов-Рымник (1789) дә ҡушылған. Графтар титуллашҡан «һеҙ сиятельство»; граф ырыуҙары дворян ырыуҙарының 5-се шәжәрә китабына кертелгән. 1894 йылда 310 ырыу иҫәпкә алынған (шул иҫәптән ирҙәр линияһы буйынса 70 тирәһе).

Германия графтары

Немец	Рус	Комментарий/Этимологияһы
Markgraf	Маркграфы һәм ул килеп сыҡты. маркиз	от маркаһы (нем. mark — сик провинция) + граф, һүҙмә-һүҙ — «граф марки».
Pfalzgraf	Пфальцграфы (иҫкесә шулай булды. инглиз palsgrave)	от pfalz (һарайы) + граф. Иртә урта быуат граф, идара пфальц (һарайы) монарх үҙгәртергә булмауы ул осор.
Reichsgraf	Рейхсграф	от нем. Reich — (Изге Рим) Империя + граф, һүҙмә-һүҙ — «граф Империи».
Landgraf	Ландграф	от land (ер) + граф. Граф титулы, юғары булған биләмәләр үҙ юрисдикцияһына һәм ул буйһондорған герцог йәки кенәз. Гефюрстетер ландграф — хәрби кенәз наместнигы.
Freigraf	Фрейграф	от frei (буш) + граф, һүҙмә-һүҙ — «вольный граф»
Gefürsteter Graf	Граф Гефюрстетер	от нем. фюрст + граф. Башта хеҙмәткәрҙәре кенәз наместнигы. Мәғәнәлә — граф княжий булды, граф булды, туранан-тура үҙенең вассалдарын кенәз-фюрст айырмалы рәүештә, рейхсграф (ҡара. юғары). Кенәз, граф түбән һәм урта быуат герцог титулатураһында тора.
Burggraf	Бургграф	от нем. burg (һарайҙар, ҡәлғәләр, швецияның) + граф
Rheingraf	Рейнграф	от Rhein (йылға Рейн) + граф. Граф исеме рейн өлкәһен^[4]. Көнбайыш бер титулы боронғо феодаль-ырыу немец. Урта быуаттың аҙағында юҡҡа ғына был титул-аҙлап булһа
Altgraf	Альтграф	от alt (иҫке) + граф. Көнбайыш бер титулы боронғо феодаль-ырыу немец. Урта быуаттың аҙағында юҡҡа ғына был титул-аҙлап булһа.
Wildgraf	Вильдграф	от wild (с ул. — «кейек» мәғәнәһендә «ҡырағай, үҙләштерелмәгән ерҙәргә») + граф. Көнбайыш бер титулы боронғо феодаль-ырыу немец. Урта быуаттың аҙағында юҡҡа ғына был титул-аҙлап булһа, көрәш менән даими герцогы һәм лотарингия арҡаһында Кельнский һәм архиепископ Трирский.
Raugraf	Рауграф^[5]	от rau (необжитой урын, солоҡсолоҡ) + граф
Vizegraf	Виконт	от vize (урынбаҫары) + граф

Шулай уҡ ҡарағыҙ

	Граф Викиһүҙлектә
	Граф Викимилектә

Рәсәй империяһының граф ырыуҙары исемлеге
Эрлар — инглиз графтары титулы
- Ярлы — скандинав титулы, унан инглиз графтары титулы килеп сыҡҡанearl
- Элдормен
Виконт
Маркиз

Иҫкәрмәләр

↑ Граф, титул // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
↑ М. Фасмер. Этимологический словарь русского языка. Под ред. О. Н. Трубачёва. Т. I, Москва, «Прогресс», 1986. С. 453.
↑ A. Dauzat, J. Dubois, H. Mitterand. Nouveau dictionnaire étymologique et historique. Libraire Larousse, Paris, 1964. Page 185.
↑ Рейнграф // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
↑ Рауграф // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

Әҙәбиәт

Граф, титул // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

Һылтанмалар

[1] Граф, титул // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[2] М. Фасмер. Этимологический словарь русского языка. Под ред. О. Н. Трубачёва. Т. I, Москва, «Прогресс», 1986. С. 453.

[3] A. Dauzat, J. Dubois, H. Mitterand. Nouveau dictionnaire étymologique et historique. Libraire Larousse, Paris, 1964. Page 185.

[4] Рейнграф // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[5] Рауграф // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]