Адыгейҙар йәки адыги (адыг. адыгэ) — Рәсәй Көньяғы халыҡтарының береһе. Башлыса Адыгея, Краснодар крайы, Ҡабарҙы-Балҡар, Ҡарасай-Черкес Республикаһы, өлөшләтә АҠШ-та һәм Яҡын Көнсығышта йәшәйҙәр. Милли тел — адыги (черкес теле)[4].

Адыги
Үҙ атамаһы

Адыгэ

Һаны һәм йәшәгән урыны

Барлығы: 128 500
Рәсәй Федерацияһы Рәсәй Федерацияһы:
ғәмәлдә адыгтар (көнбайыш черкестар):
128 528 (2002 г.)[1]; 124 835 (2010 г.)[2]

Археологик культура

майкоп культураһы, дольмен культураһы, меотск культураһы

Тел

черкес теле, рус теле

Дин

ислам (сөнниҙәр)

Раса тибы

европеоидтар

Халыҡ

адыги

Туғандаш халыҡтар

адыг-абхаз төркөмө

Этник төркөм

шапсығтар, убыхтар

Килеп сығышы

зихтар, меоттар, керкеттар

Халыҡ иҫәбен алыу буйынса 2010 йылда райондар буйынса адыгейҙарҙың өлөшө:

муниципаль берәмек %
Адыгейск ҡалаһы 78,8
Теучежск районы 68,9
Шовгенов районы 62,9
Кошехабльск районы 50,6
Тахтамукайск районы 32
Майкоп ҡалаһы 16,5
Красногвардейск районы 16,1
Адыгей Республикаһы 25,2

Терминдың килеп сығышы һәм мәғәнәһе

үҙгәртергә

1926 йылда СССР халыҡ иҫәбен алыуҙа этнолингвистик критерий ҡулланыла. Бөтә кабардылар (кабардала, хәҙерге Ҡарасай-Черкесия һәм Адыгеяла) кабардылар булараҡ теркәлгән, ә Кавказдағы башҡа черкес төркөмдәре черкестар тип теркәлгән.

1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа территориаль критерийға күсеү күҙәтелә. Ҡабарҙа халҡын ҡабардылар ғына тип яҙыла, шул уҡ ваҡытта Кавказдың ҡалған өлөшөндәге черкес халҡы (шул иҫәптән Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ы территорияһында булмаған этник ҡабарҙылар ҙа) адыгей тип яҙыла. Был черкес этнонимының «адыгейҙар» рәүешендәге тәүге ҡиәфәте. 1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа «адыгейҙар» һүҙе артабанғы халыҡ иҫәбен алыуға ҡарағанда черкес этностарының күпкә киңерәк өлөшөн аңлата.

Мәҫәлән, 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса адыгейҙар түбәндәгесә урынлаша: Адыгеяла — 109,7 мең; Краснодар крайы — 13,8 мең, Мәскәү — 0,6 мең, Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы— 0,6 мең (2010).

Адыгейҙарҙың субэтносы (ҡәбиләләре)

үҙгәртергә

Адыгэ дөйөм үҙатамаһынан тыш, һәр субэтностың исеме лә бар:

  • Абадзехтар — Абдзэх;
  • Адамиецтар — Адэмый;
  • Бесленеевецтар — Беслъэней;
  • Бжедугтар — Бжъэдыгъу (шул иҫәптән, чеченеецтар һәм хымшеецтар);
  • Егерукаевецтар — Еджэрыкъуэй;
  • Кабардинецтар — Кабардэй;
  • Мамхегтар — Мамхэгъ;
  • Махошевецтар — Махошъ;
  • Темиргоевецтар — Кӏэмгуй, Кӏэмыргъуэй;
  • Тубинецтар — Тубэх;
  • Натухаецтар — Нэтыхъуай;
  • Шапсығтар — Шэпсыгъ, шул иҫәптән Хакучи — Хьакӏуцу;
  • Хатукаецтар — Хьэтыкъуай;
  • Убыхтар — Туахъы;
  • Жанеевецтар — Жанэ;
  • Адалелар — Хьэтӏукъу;
  • Чебсин — Цопсынэ;
  • Гуайе — Гъоайе.

Адыгтар этнонимы

үҙгәртергә

Кавказ һуғышы йылдарында Адыгеяға күп кенә ҡабарҙалар һәм башҡа адыгейҙар күсеп килә. Хәҙерге Адыгея территорияһында ғәҙәттә уларҙың барыһы ла адыгейҙар тип атала[5].

Адыгей автономияһын булдырыу тарихы

үҙгәртергә

1922 йылдың 27 июлендә Краснодар ҡалаһында Черкесия (Адыгей) автономиялы районы ойошторола, ул территориаль яҡтан уның составына инмәй. 1922 йылдың 24 авгусынан 1928 йылдың 13 авгусына тиклем — Адыгея (Черкесск) автономиялы өлкәһе. 1924 йылдың 2 авгусынан 1934 йылдың 28 декабренә тиклем Төньяҡ Кавказ крайы составында, артабан 1937 йылдың 13 сентябренә тиклем — Аҙау-Ҡара диңгеҙ крайы. Краснодар крайы 1937 йылдың 13 сентябрендә барлыҡҡа килгәс, уның составына Адыгея автономиялы округы индерелә, 1990 йылға тиклем шунда була.

1936 йылдың 10 апрелендә Адыгея автономиялы округының административ үҙәге Майкоп ҡалаһына күсерелә, ул шулай уҡ автономлы округ составына индерелә. 1962 йылдың 28 апрелендә автономлы округҡа Краснодар крайының Тульский (хәҙер Майкопский) районы беркетелә.

1990 йылдың 5 октябрендә Адыгей АССР-ы иғлан ителә, шулай итеп ул Краснодар крайынан айырыла. 1991 йылдың 3 июлендә Рәсәй Федерацияһы Президенты АССР-ҙы Адыгея ССР-ына әйләндереү тураһындағы указға ҡул ҡуя. 1992 йылдың 24 мартынан — Адыгей Республикаһы.

Һылтанмалар

үҙгәртергә