Һинд-арий телдәре

Һинд-арий телдәре (һинд) — һинд-европа телдәренең бер тармағы һинд-иран телдәренә (иран телдәре һәм уларға яҡын дард телдәре) ҡараған туғандаш телдәр төркөмө. Көньяҡ Азияла таралған: төньяҡ һәм үҙәк Һиндостан, Пакистан, Бангладеш, Шри-Ланка, Мальдив Республикаһы, Непалдың көнсығыш провинциялары; был төбәктән ситтә — сиған телдәре, домари һәм парья (Тажикстан). Һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны — яҡынса 1 миллиард кеше (баһа, 2007).

Һинд-арий телдәре

Һинд-арий телдәре Викимилектә

Хәҙерге һинд-арий һәм дард телдәренең таралыуы      Центральная и восточно-центральная зоны      Северная зона      Северо-западная зона      Восточная зона      Южная зона      Островные

Классификацияһы

Әлеге көнгә тиклем яңы һинд телдәренең дөйөм ҡабул ителгән классификацияһы юҡ. 1880-се йылдарҙа немец лингвисы А. Ф. Р. Хёрнле тәүге ынтылыштар яһай. Инглиз-ирланд лингвисы Дж. А. Грирсондың һәм һинд лингвисы С. К. Чаттерджиҙың (1926) классификацияһы киң билдәле була.

Һуңынан күпселек ғалимдар кире ҡаҡҡан Грирсондың беренсе классификацияһы нигеҙендә «тышҡы» (периферик) һәм «эске» (улар төньяҡ-көнбайыштан Һиндостанға арийҙар миграцияһының иртә һәм һуң тулҡындарына тап килергә тейеш) телдәрҙе айырыу ята. «Тышҡы» телдәр төньяҡ-көнбайыш (лахнда, синдхи), көньяҡ (маратхи) һәм көнсығыш (ория, бихари, бенгаль, ассам) төркөмсәләренә бүленгән. «Эске» телдәр 2 төркөмсәгә бүленә: үҙәк (көнбайыш һинди, панджаби, гуджарати, бхили, кхандеши, ражастхани) һәм пахари (непал, үҙәк пахари, көнбайыш пахари). Аралыҡ төркөм (Mediate) составына көнсығыш һинди инә. 1931 йылғы баҫмала был классификацияның, башлыса, бөтә телдәрҙе үҙәктән (көнбайыш һиндинан тыш) аралаш төркөмгә күсереү иҫәбенә, байтаҡ үҙгәртелгән варианты тәҡдим ителә. Шуның менән бергә, Ethnologue 2005 йылда Грирсондың 1920-се йылдарҙағы элекке иң иҫке классификацияһы алынған.

Һуңғараҡ үҙ классификациялары варианттарын Тёрнер (1960), Катре (1965), Нигам (1972), Кардона (1974) тәҡдим итә.

Һиндостан телдәрен тәү сиратта утрау (сингаль һәм мальдив телдәренә) һәм материк тармаҡсаларына бүлеүҙе нигеҙлерәк тип иҫәпләргә мөмкин. Һуңғыһын төркөмләү башлыса үҙәк төркөмгә индереү мәсьәләһе буйынса үҙ-ара айырыла.

Түбәндә төркөмдәргә ҡараған телдәр үҙәк төркөмдөң минималь составында һанап кителгән.

Утрау (сингал) тармаҡсаһы

• сингал теле
• мальдив теле

Материк тармаҡсаһы

Үҙәк төркөм

минималь состав

• көнбайыш һинди
• урду

Төрлө төркөмләүҙәрҙә шулай уҡ көнсығыш панджаби көнсығыш һинди, фиджи хиндиһы, бихари телдәрен, бөтә көнбайыш һәм төньяҡ төркөмдө индереүе мөмкин.

Көнсығыш төркөм

• Ассам-бенгальтөркөмсәһе;
  • ассам теле
  • бенгаль теле
  • раджбанси
  • бишнуприя (бишнуприя-манипури)
• Ория
• Бихар теле (бихари): майтхили, магахи, бходжпури, садри, ангика
• Тхару телдәре
• Халби (халеби)
• Көнсығыш һинди — көнсығыш һәм үҙәк төркөмдәре араһындағы

Төньяҡ-көнбайыш төркөм

• «Панджаб зонаһы»
  • көнсығыш панджаби (пенджаби) — һиндиға яҡын

Шул уҡ ваҡытта раджастхани телдәре, көнбайыш һәм көнсығыш Һинди һәм бихари «һинди билбауы» тип йөрөтөлгәнгә индерелә.

Дәүерҙәргә бүлеү

Боронғо һинд телдәре

Һинд-арий телдәренең боронғо үҫеш осоро ведик тел (беҙҙең эраға тиклем 12 быуаттан шартлы рәүештә эшләгән культ теле) һәм уның бер нисә әҙәби төрөндә санскрит (эпик (беҙҙең эраға тиклем 32 быуат), эпиграфик (б. э. беренсе быуаттары), классик санскрит (беҙҙең эраның 45 быуаттарында сәскә ата) менән сағыштырыла.

Б. э. т. XV быуаттан ведийҙан айырмалы һинд һүҙҙәре (аллалар, батшалар исемдәре, йылҡысылыҡ терминдары) алып Төньяҡ Месопотамия (Митанни батшалығы) Куррит документтарында бер нисә тиҫтә глосҡа тиң булыуы билдәләнгән. Күп кенә тикшеренеүселәр юҡҡа сыҡҡан һинд-арий телдәренә шулай уҡ кассит (Л. С. Клейн күҙлегенән, ул митаний арий теленә тиңләштерелергә мөмкин) телдәрен индерә. Бынан тыш, бер нисә фаразға ярашлы, һинд-арий телдәренә Антиклыҡ осорондағы төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы халыҡтарҙың һөйләштәре, атап әйткәндә, таврҙар һәм меоттарҙың диалекттары ҡарай.

Урта һинд телдәре

Урта һинд осоро телдән һәм диалекттарҙан тора. Б. э. т. I быуат уртаһына, артабан, телмәрҙә телдән һәм яҙма формала күп һанлы телдәрҙә һәм диалекттарҙа күрһәтелгән. Уларҙан пали (будда Каноны теле) айырыуса боронғо, унан һуң — пракриттар (яҙма пракриттары иң боронғоһо) һәм апабхранша (б. э. 1-се мең йыллыҡтар уртаһына пркриттар үҫеше һөҙөмтәһендә булдырылған һәм яңы һинд телдәренә күсеү диалекттары).

Яңы һинд осоро

X быуаттан һуң яңы һинд осоро башлана. Яҡынса өс тиҫтә эре тел һәм ҡайһы берҙә бер-береһенән ныҡ айырылып торған бик күп диалекттар мпнән билдәләнә.

Ареал бәйләнештәре

Көнбайышта һәм төньяҡ-көнбайышта - иран (белудж теле, пушту) һәм дард телдәре, төньяҡта һәм төньяҡ-көнсығышта - тибет-бирман телдәре, көнсығышта бер нисә тибет-бирмән һәм мон-кхмер телдәре, көньяҡта дравид телдәре (телегу, каннада) менән сиктәш. Һиндостанда һинд-арий телдәре массивына башҡа лингвистик төркөмдәрҙең (мунда, мон-кхмер, дравид һ.б. телдәре) тел утрауҙары ҡушылған.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Һинд-арий халыҡтары

Әҙәбиәт

Һүҙлектәр

• Turner R. L. A comparative dictionary of the Indo-Aryan languages, L., 1962—69.