Википедия

Үзбәк ханлығы

Үзбәк ханлығы — төрки халыҡтар дәүләте, 1420 йылдарҙа хәҙерге Ҡаҙағстан һәм Рәсәй территорияһында Аҡ Урҙа тарҡалғандан һуң барлыҡҡа килә, уны шулай уҡ күскенсе үзбәктәр дәүләте тип тә атайҙар[1][2].

Үзбәк ханлығы
үзб. O'zbek xonligi
Нигеҙләү датаһы 1428
Рәсми атамаһы O'zbek xonligi
Рәсми тел Төрки телдәр
Административ үҙәк Чинги-Тура[d]
Идара итеү формаһы монархия
Алмаштырылған Шейбаниды[d] һәм Бохара ханлығы
Ғәмәлдән сыҡҡан дата 1471
Урынлашыу картаһы
Рәсми дине Сөнниҙәр
 Үзбәк ханлығы Викимилектә

Телгә алыуҙар

үҙгәртергә

Тарихнамәлә шулай уҡ Әбулхаир Ханлығы, Әбулхаир Урҙаһы, Үзбәк Урҙаһы, Үзбәк улусы, Әбулхаир улусы тип тә телгә алына[3]. Совет тарихнамәһендә һәм совет осоронан һуң да «Күскенсе үзбәктәр дәүләте» термины ҡулланыла[4].

Географияһы

үҙгәртергә

Ҡыҫҡа үҫеше ваҡытында Һырдаръя йылғаһы буйлап хәҙерге көньяҡ Ҡаҙағстан территорияһын үҙ эсенә ала[5]. Әммә геосәйәси яҡтан көнбайышта Нуғай Урҙаһы һәм көнсығышта Могулистан, төньяҡта Себер ханлығы һәм көньяҡта Тимериҙәр дәүләте араһындағы арауыҡты биләй.

Исеменең килеп сығышы

үҙгәртергә

Үзбәк һүҙен шәхси исем сифатында телгә алыу XII быуатҡа ҡарай. Шәхси исем Үзбәк ғәрәп әҙәбиәтендә, Усама-ибн-Мункыздың (аҡыл. 1188 була. г) «Өгөт-нәсихәт китабында» осрай; Иранда Сәлжүктәр янындағы ваҡиғаларһы һүрәтләп, автор Хамадан хакимы Бурсуктың 1115—1116 йылдарҙа ғәскәр башлыҡтарының береһе «ғәскәр әмире» Үзбәк — Мосул хакимы була[6]. Рәшит әд-Дингә ярашлы, Тәбриздә хакимлыҡ иткән Илдегиҙәр династияһының һуңғы вәкилен Үзбәк Мозафар (1210—1225) тип атағандар[7]. 1221 йылда Афғанстанда хәрәзмшаһ Джалал әд-Дин ғәскәрҙәренең етәкселәренең береһе Джаһан Үзбәк Пахлаван Тай була[8].

Шулай итеп, үзбәк һүҙе Урта Азияла монголдар килгәнгә тиклем барлыҡҡа килә һәм сыңғыҙиҙар тарафынан XIV быуатта үҙләштерелә.

Алтын Урҙа ханы Үзбәк-хан (1313-1341) ислам ҡабул иткәндән һуң көнсығыш сығанаҡтарында дәүләт өлөшө исеме сифатында үзбәктәрҙең улус исеме барлыҡҡа килә. Хатта Туҡтамыш Алтын Урҙала власҡа килеп, Үзбәк-хандың вафатынан ҡырҡ йыл үтһә лә, ҡайһы бер сығанаҡтарҙа ул «Үзбәк-хан дәүләте» тип аталыуын дауам итә[9].

Әбулхаир төҙөгән дәүләттең исеме сығанаҡтарҙа «Үзбәк улусы», шулай уҡ «Әбулхайр улусы» тип атала. Тарихи әҙәбиәттә Әбулхаир дәүләте «Үзбәк ханлығы», «күскенсе үзбәктәр дәүләте», «Әбулхаир ханлығы» тип йөрөтөлә. Һуңғы атамаһы нейтраль тойола, сөнки ханлыҡ территорияһында күскенсе үзбәк халҡы ғына түгел, хәҙерге ҡаҙаҡтар, нуғайҙар, ҡарағалпаҡтар, башҡорттар һәм башҡаларҙың ата-бабалары ла йәшәгән.

Тарихы

үҙгәртергә

Алтын Урҙаның үҙ-ара низағтар арҡаһында көсһөҙләнеүе һөҙөмтәһендә, унан көнсығыш яҡ айырыла, ул властың тотороҡһоҙлоғо арҡаһында Нуғай Урҙаһына (1440 — хәҙерге көнбайыш Ҡаҙағстан) ерҙәрендә) һәм Әбулхаир хандың Үзбәк ханлығына тарҡала (1428 — Алтын Урҙаның күренекле Үзбәк-хан исеме менән (1282-1341)). Берләшкән Улус Урҙа -Эджен дәүләтенең һуңғы хакимы Иҙеүкәй Барак хан була (1428 йылда һәләк була).

Үзбәк ханлығы эске сәйәси хәле, Әбулхайр ҡырҡ йыл идара итеүгә ҡарамаҫтан, ныҡ булмай. Уға Үзбәк улусында юғары власҡа дәғүә итеүсе күп һанлы Джучи вариҫтары менән аяуһыҙ көрәш алып барырға тура килә. 1430 йылда (хан булып, ике йыл үткәс) Шибани Мәхмүт- Хужа ханға ҡаршы походҡа сығырға мәжбүр була. Тубыл яры буйында Мәхмүт-Хужа хан еүелә һәм Абулхайр бойороғо буйынса язалап үлтерелә. Әммә башҡа дәғүәселәр Әхмәт-хан һәм Мәхмүт-хан алмашҡа килә[10].Әхмәт-хан һәм Мәхмүт-ханға ҡаршы алыш Икри-Тупа урынында бара, уларҙы ла Әбулхайр ҡыйрата. Ләкин тиҙҙән Мәхмүт хан һәм Әхмәт-хан үҙҙәренең биләмәләрен кире ҡайтарыуға өлгәшә. Джучи тоҡомдары өҫтөнән беренсе еңеүҙәре Әбухайрға далала власты нығытырға һәм йоғонтоһон байтаҡ киңәйтергә мөмкинлек бирә. Джучиҙың күп нәҫелдәре Әбулхайрға буйһонорға теләмәй. 1446 йылда Мостафа хан уға ҡаршы сығыш яһай. Мостафаның ополчениеһы тар-мар ителә, барлыҡ мөлкәте, мал-тыуары, хазиналары Әбулхайр яугирҙәренә эләгә[10].

1446 йылда хан Һырдаръялағы ҡалаларҙы — Сыгнак, Аркун, Созак, Аҡҡурган, Узгендты яулай. Сыгнак ханлыҡтың баш ҡалаһына әүерелә. ( быға тиклем баш ҡала булып Тура, аҙаҡ Урҙа-Баҙар тора)[10].

Бөтә был еңеүҙәр һәм ҡаҙаныштар Әбулхайрҙың ойраттарҙан еңелеүенә юл ҡуймай ҡалмай.

Әбулхайр ғәскәрҙәре һәм ойраттарҙың Уз- Тимур етәкселегенәде ғәскәрҙәре алышы Сыгнак тирәһендә 1457 йылда үтә. Һуғыш Әбулхаирҙың еңелеүе менән тамамлана[10].

Әбулхаир сигенергә мәжбүр була һәм Сыгнак стеналары артына йәшеренә. Ойраттар Ташкент, Төркөстан, Шахрух ҡалаларын талай һәм емерә. Тимур-Уз китер алдынан Әбулхаир менән солох төҙөй. Ҡайһы бер сығанаҡтар мәғлүмәттәре был шарттар Шибаниҙар өсөн түбәнселекле була[10].

1460 йылда ойраттар менән һуғыштан көсһөҙләнгән Әбулхаирҙың ҡәтғи сәйәсәте менән риза булмай, сыңғыҙиҙар Жанибек һәм Керей бер өлөш ҡәбиләләр менән көнсығышҡа Ер-һыуға Могулистанға китә, шунда үҙ дәүләтен, Ҡаҙаҡ ханлығын булдыра. [11] Әбулхаир буйһонорға теләмәгән Жанибек һәм Керейҙы язаға тарттырыға теләй. Ошо маҡсат менән ул 1468 йылда походҡа юллана. Алматы ҡалаһы янындағы Аҡҡыстау ерендә ул вафат була[12].

Әбулхаир хан үлгәндән һуң хәл

үҙгәртергә

Әбулхайр-хан вафат булғандан һуң дәүләт тарҡала. Тарҡалыуҙың төп сәбәптәре булып, биләмә бүлеү өсөн ыҙғыш-талаштар, күскенсе үзбәктәрҙең эксплуатацияға ҡаршылығы була[13].

Әбулхайр-хандың үлеменән һуң һәм күсмә үзбәктәрҙең дәүләте тарҡалғандан һуң нуғай урҙаһы үҙаллы сәйәсәт үткәрә, ул биләмәләрен Себер (Төмән) иҫәбенә киңәйтә ханлығы[14].

Тарих фәндәре докторы Т. Солтанов мәғлүмәттәре буйынса, яҡынса 1470-1471 йылдарҙа — Жанибек һәм Керей һәм улар яҡлылар Үзбәк улусына әйләнеп ҡайта һәм унда юғары власты яулап ала[15].

Әбүлхайр вафатынан һуң бигерәк тә Үзбәк хан улусында сәйәси көрсөк көсәйә: хан тәхетенә ултырыу өсөн дәғүәселәрҙең ыҙғыш-талаштары башлана. Власты кунграт ҡәбиләһе ҡатынынан тыуған улы Шәйех-Хәйҙәр хан мираҫҡа ала. Жанибек һәм Керей Үҙәк Ҡаҙағстанға китә һәм башҡа солтандар менән берләшеп Әбулхайр улдарына ҡаршы һуғыш башлай. Шәйех-Хәйҙәр хан еңелә һәм һәләк була.

Әбулхайрҙың улдары һәм ейәндәре, көнсығыш Дәште Ҡыпсаҡ ҡәбиләләренең өлөшө менән ҡыуыла һәм башта Әстерханға, һуңыраҡ XVI быуатта Урта Азияға Мавераннаһрға бәреп инә, урындағы ултыраҡ халыҡты буйһондора, Тимериҙәрҙе ҡыуып сығара һәм унда сәйәси «үзбәк» исемен алып килә. Жанибек һәм Керей улдары, Үзбәк улусында власты баҫып алып, ҡалған ҡәбиләләргә үҙенең сәйәси Ҡаҙаҡ ханлығы һәм «ҡаҙаҡтар» этнонимын ҡалдыра. Һуңыраҡ, Сығатай улусы тарҡалып, Ҡаҙаҡ ханлығы киңәйгәндән һуң көнсығышта Сығатай улусының көнбайыш территориялары менән бергә ҡаҙаҡтар составына Сығатай улусының төрөк-монгол ҡәбиләләре инә

Хандар Үзбәк улусының Ҡаҙаҡ ханлығын баҫып алыу менән Дәште Ҡыпсаҡ территорияһында Шибаниҙар власы туҡтай, власҡа урусиҙар, башта Бурундук (1480—1511 йй. идара итә), Керей хандың улы, һуңынан Жанибек хандың улы Ҡасым хан (1511—1521 йй. идара итә) килә. Үзбәк тип аталған күскенсе ҡәбиләләрҙең өлөшө XVI быуат башында Мавераннаһрға китә. Ҡалған өлөшө ҡаҙаҡ хандарының сыңғыҙиҙар тармағы власы аҫтына китә.

Әбулхайр хакимлығының тарихи әһәмиәте (1428—1468) В.В.Бартольд һүҙҙәре буйынса, уның Дәште Ҡыпсаҡ күскенсе үзбәктәренең «ҡеүәтенә нигеҙ һалыуында» билдәләнә һәм тап уның батшалығы осоронда Үзбәк улусының халҡы араһында бүленеү була, һөҙөмтәлә ҡаҙаҡ тип аталған дала кешеләре башҡа халыҡ өлөшөнән айырыла[10].

Үзбәк ханлығы территорияһының өлөшөн Нуғай Урҙаһы биләй, ул XV быуаттың икенсе яртыһында конфедерация була һәм XVI быуат башында хакимиәт, ғәскәр һәм биләмәһе менән сәйәси берәмек була[16].

Сәйәси ҡоролош

үҙгәртергә

Дәүләт башлығы булып хан тора, уға ырыу һәм ҡәбилә башлыҡтары буйһона. Сәйәси элита составына: дин әһелдәре, шул иҫәптән пәйғәмбәрҙәр вариҫтары, чиновниктар: аталы, кукелташ, ҡаҙый, ишик-ага-баш, нәҡиб, ясаул, мөбәшшир, нәиб һ. б инә.[17] Ҡарар ҡабул итеүҙә хан ҡоролтай йыя. Дәүләттә дивандар -министрлыҡтар эш итә[18]. Өлкәлә наместниктар булып даруғтар тәғәйенләнә. Һалым йыйыуҙы тавадж һәм джарчтар башҡара. Шейбань-хан ваҡытында был системаһының төп элементтары һаҡланыуы күҙәтелә[19].

Халҡы

үҙгәртергә

Үзбәк ханлығының этник составы башлыса Нуғай Урҙа халҡына оҡшаш. Халҡы ҡәрҙәш ҡәбиләләрҙән — ҡаңлы, конырат, ҡыпсаҡ, манғыт, уйсун, аргын һәм ҡарлуҡтар һ. б тора. Уларҙан тыш, сығанаҡтар буркут, утарсы, чимбас, кенегас, дурман, ҡарлауыт, таймас, шадбаҡлы, маджар ырыу һәм ҡәбиләләрен атай. Был ҡәбиләләрҙең күбеһе ҡаҙаҡтарҙың Урта һәм Кесе жуз составында билдәле. Ҡәбиләләрҙең башҡа өлөшө XV—XVI быуаттарҙа Урта Азияға китә һәм унда һуңғараҡ этноним булып киткән сәйәси «үзбәк» атамаһын алып китә[20]. Уның төп шөғөлө күсмә малсылыҡ була. Был ҡәбиләләр бер-береһе менән иҡтисади һәм мәҙәни үҫеш кимәле буйынса бик яҡын була[21].

Ғәрәп сәйәхәтсеһе ибн Баттута Ҡыпсаҡ далалары халҡын «Ҡыпсаҡ далаһы үзбәктәре», тип йөрөтә, уларҙың телен Вәлиди Ozbek-Kipchak[22] тип атай.

Әһәмиәте

үҙгәртергә

Әбүлхаир хан көнсығыш Дәште Ҡыпсаҡ ҡәбиләләрен туплауға өлгәшә[1], ләкин уның вариҫтары династия хакимлығын һәм дәүләт берҙәмлеген һаҡлау бурысын үтәй алмай, уның ейәне Шейбани-хан ҡәбиләләрҙең бер өлөшөн етәкләп, Мавераннаһрға китә һәм унда үҙ дәүләтен ойоштора.

Һылтанмалар

үҙгәртергә

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков. — М.: Наука, 1965. — 180 с.

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ 1,0 1,1 РАСПАД ЗОЛОТОЙ ОРДЫ И ВОЗРОЖДЕНИЕ РУСИ
  2. ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. Москва. 2002, с.103
  3. ↑ История Казахстана. т.2.Алматы, 2010,с.152
  4. ↑ История Казахстана. т.2.Алматы, 2010,с.148
  5. ↑ Ханство Абулхаира («государство кочевых узбеков»). Дата обращения: 10 июль 2013. Архивировано 27 май 2017 года. 2017 йыл 27 май архивланған.
  6. ↑ Усама ибн Мункыз. Книга назидания. пер. Ю. И. Крачковского. М. Изд-во восточной литературы, 1958, c.134
  7. ↑ Рашид ад-дин Сборник летописей. Т.1., кн.1. М., 1952
  8. ↑ Шихаб аддин Мухаммад ан-Насави. Жизнеописание султана Джалаладдина Манкбурны. Издание крит. текста, перевод с арабского, предисловие, комментарий, примечания и указатели З. М. Буниятова. М.., 1996, c.259
  9. ↑ История Казахстана в персидских источниках. том 4. Алматы, 2006, с.260
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 10,5 Образование Казахского ханства. Дата обращения: 27 июль 2011. Архивировано 4 апрель 2011 года. 2011 йыл 4 апрель архивланған. Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «autogenerated1» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  11. ↑ МИРЗА МУХАММАД ХАЙДАР ТА’РИХ-И РАШИДИ
  12. ↑ Ханство Абулхаира
  13. ↑ Ханство Абулхаира
  14. ↑ Ракушин А. И. КОЧЕВЫЕ УЛУСЫ ЗОЛОТОЙ ОРДЫ (ПО МАТЕРИАЛАМ КУРГАННЫХ МОГИЛЬНИКОВ НИЖНЕГО ПОВОЛЖЬЯ XIII—XV вв.)(недоступная ссылка)
  15. ↑ Султанов Т. И., Чингиз-хан и чингизиды. Судьба и власть. Москва, 2006, с.258
  16. ↑ Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. Москва, 2002, с.139
  17. ↑ Ахмедов Б., Государство кочевых узбеков. Москва: Восточная литература, 1965, с.98-103
  18. ↑ Ахмедов Б., Государство кочевых узбеков. Москва: Восточная литература, 1965, с.98
  19. ↑ Ахмедов Б., Государство кочевых узбеков. Москва: Восточная литература, 1965, с.100-104
  20. ↑ Этногенез и этнические процессы на территории Казахстана. Дата обращения: 24 июнь 2011. Архивировано 24 апрель 2010 года. 2010 йыл 24 апрель архивланған.
  21. ↑ Ослабление и распад Золотой Орды.
  22. ↑ Валидов А. А. Происхождение казахов и узбеков. vlib.iue.it. Дата обращения: 6 апрель 2019.
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Үзбәк_ханлығы&oldid=1060729» битенән алынған