Ҡояш сәғәте
Ҡояш сәғәте — гномондан (таяҡтан) төшкән күләгә оҙонлоғоноң үҙгәреүе һәм уның циферблат буйлап хәрәкәте буйынса ваҡытты билдәләү өсөн ҡоролма. Был сәғәттәрҙең барлыҡҡа килеүе кеше теге йәки был предметтарҙан төшкән ҡояш күләгәһенең оҙонлоғо һәм торошо араһындағы үҙ-ара бәйләнеш булыуын аңлағас барлыҡҡа килгән.
Иң ябай ҡояш сәғәттәре урындағы уртаса ҡояш ваҡытын түгел, ә урындағы ысын ҡояш ваҡытын күрһәтә, һәм рәсми ваҡыт менән урындағы ҡояш ваҡыты араһындағы айырманы иҫәпкә алмай. Ҡояш сәғәте менән көндөҙ генә асыҡ күктә, йәки еңел болотло, аныҡ күләгә барлыҡҡа килеүгә ҡамасауламаған осраҡта ғына файҙаланырға мөмкин. Ҡояш сәғәттәренең теүәллеген арттырыу өсөн ваҡыт формулаһы буйынса төҙәтмәне иҫәпкә алырға кәрәк.
Әлеге ваҡытта ҡояш сәғәте ҡулланылмай тиерлек, башҡа сәғәттәргә өҫтөнлөк бирелә.
Тарихы
үҙгәртергәВаҡытты билдәләү өсөн иң боронғо инструмент булып гномон хеҙмәт иткән. Уның күләгәһенең оҙонлоғо үҙгәреүе тәүлек ваҡытын күрһәтә. Бындай ябай ҡояш сәғәте тураһында Библияла телгә алына (4 Царств, 20:10, Исайя, 38:8).
Боронғо Мысыр
үҙгәртергәБоронғо Мысырҙа ҡояш сәғәттәренең тәүге билдәле тасуирламаһы Сети I кәшәнәһендә беҙҙең эраға тиклем 1306—1290 йылдарҙа яҙылған. Унда күләгә оҙонлоғо буйынса ваҡытты билдәләп торған ҡояш сәғәттәре тураһында әйтелә. Уның бер осонда оҙон булмаған брусок беркетелгән, ул ваҡыт араһынан горизонталь планка менән оҙон булмаған бөрсөк менән беркетелгән. Планка менән пластинаның осо көнсығышҡа йүнәлгән, ә тура мөйөшлө пластиналағы тамғалар тәүлек сәғәтенә билдәләнгән, боронғо Мысырҙа ул ҡояш ҡалҡҡандан алып ҡояш байығанға тиклем ваҡыт арауығының 1/12 өлөшө тип билдәләнгән.[1]
Боронғо Ҡытай
үҙгәртергә
Ҡытайҙа ҡояш сәғәте тураһында беренсе тапҡыр телгә алыу, моғайын, б.э.т. 1100 йылдар тирәһендә төҙөлгән боронғо ҡытай «Чжоу би сюань цзинь» проблемалы китабында бирелгән гномон тип иҫәпләнә.[2] Чжоу дәүерендә Ҡытайҙа күк экваторына параллель рәүештә ҡуйылған һәм ер күсәренә параллель рәүештә ҡуйылған таяҡ уртаһында тишелгән таш диск рәүешендә экваториаль ҡояш сәғәттәре ҡулланыла.[3] Цин дәүерендә Ҡытайҙа компаслы портатив ҡояш сәғәттәре яһайҙар.[4]
Боронғо Греция һәм Боронғо рим
үҙгәртергә
Витрувий хикәйәһе буйынса, VI быуатта йәшәгән вавилон астрономы Берос беҙҙең эраға тиклем Косе утрауында гректарҙы вавилон ҡояш сәғәте менән таныша, улар шар һымаҡ туҫтаҡ формаһындағы скафис тип атала. Был ҡояш сәғәттәре Анаксимандр һәм Анаксимен тарафынан камиллаштырыла. XVIII быуат уртаһында Италияла ҡаҙыныу эштәре ваҡытында Витрувийҙа тасуирланған инструмент табыла. Боронғо гректар һәм римлеләр, мысырҙар кеүек үк, Ҡояш ҡалҡҡандан алып ҡояш байығанға тиклемге ваҡытты 12 сәғәткә бүлә, шуға күрә уларҙың сәғәте (ваҡыт үлсәме булараҡ) йыл миҙгеленә ҡарап төрлө оҙонлоҡта була. Артабанғы геометрҙар һәм астрономдар (Евдокс, Аполлоний, Аристарх) ҡояш сәғәттәренең төрлө формаларын уйлап таба. Бындай инструменттарҙың тасуирламалары һаҡланған, улар төрөнә ҡарап иң сәйер исемдәр йөрөтә. Ҡайһы берҙәренд күләгә ташлаусы гномон ер күсәренә параллель рәүештә урынлаштырыла.
Грецияның ҡояш сәғәте Римгә барып етә. Беҙҙең эраға тиклем 293 йылда Папирий Курсор ҡояш сәғәттәрен Квиринал ғибәҙәтханаһында төҙөргә ҡуша, ә беҙҙең эраға тиклем 263 йылда икенсе консул, Валерий Мессала, Сицилиянан ҡояш сәғәттәрен алып ҡайта. Көньяҡ киңлең өсөн эшләнгән сәғәттәр ваҡытты дөрөҫ күрһәтмәй. Рималарҙың киңлектәре өсөн ҡояш сәғәҙәте беренсе тапҡыр Олоханала урынлаштырыла.[2][5]
Рәсәй һәм боронғо Русь
үҙгәртергәБоронғо урыҫ йылъяҙмаларында йыш ҡына ниндәйҙер ваҡиғаның сәғәте күрһәтелә, был шул ваҡытта Рустә көн дауамында ваҡыт үлсәү өсөн билдәле бер инструменттар йәки объекттар ҡулланылған тигән фекергә килтерә. Чернигов рәссамы Георгий Петраш Черниговта Спас-Преображенский соборының төньяҡ-көнбайыш башняһын Ҡояш менән яҡтыртыуҙағы законлылыҡтарға һәм улар өҫтөндәге сәйер биҙәккә («меандры») иғтибар итә. Уларҙы ентекләберәк өйрәнеү нигеҙендә ул башня ҡояш сәғәттәренән ғибәрәт, унда көн сәғәте тейешле уйымдың яҡтыртылыуы менән билдәләнә, ә меандрҙар биш минутлыҡ интервалды билдәләү өсөн хеҙмәт итә.[6][7] Бындай үҙенсәлектәр Черниговтың башҡа ғибәҙәтханаларында ла күҙәтелә, һәм Боронғо Рустә ҡояш сәғәте XI быуатта уҡ ҡулланылған тигән һығымта яһала.[8]
XVI быуатта Рәсәйҙә, Көнбайыш Европала портатив ҡояш сәғәттәре барлыҡҡа килә. 1980 йылда совет музейҙарында бындай ете сәғәт һаҡлана. Уларҙың иң тәүгеләре 1556 йылға эшләнгән һәм Эрмитажда һаҡлана, улар муйынға тағып йөрөтөү өсөн тәғәйенләнгән.[8] Сәғәтте ориентирлау өсөн компас, горизонталь кимәлде билдәләү өсөн ауыртмаҡ ҡуйылған.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Marshall Clagett. Ancient Egyptian science. — 2004. — Т. 2. — ISBN 9780871692146. Архивная копия от 4 декабрь 2014 на Wayback Machine
- ↑ 2,0 2,1 Stanislav Michal. Hodiny : Od gnómonu k atomovým hodinám. — 2-е изд. — Прага: Státní nakladatelství technické literatury (SNTL), 1987. — 269 с. Первое издание книги было переведено на русский язык: Станислав Михаль. Часы. От гномона до атомных часов. — М.: Знание, 1983. — 256 с. — (Переводная научно-популярная литература).
- ↑ Духовная культура Китая / Редакторы тома М. Л. Титаренко, А. И. Кобзев, В. Е. Еремеев, А. Е. Лукьянов. — М.: Восточная литература, 2009. — Т. 5. Наука, техническая и военная мысль, здравоохранение и образование. — 1087 с. — ISBN 9785020363816.
- ↑ Духовная культура Китая / Редакторы тома М. Л. Титаренко, А. И. Кобзев, В. Е. Еремеев, А. Е. Лукьянов. — М.: Восточная литература, 2009. — Т. 5. Наука, техническая и военная мысль, здравоохранение и образование. — 1087 с. — ISBN 9785020363816.
- ↑ James Evans. Time and Cosmos in Greco-Roman Antiquity. — Princeton University Press, 2016. — P. 83,85.
- ↑ В Чернигове сохранились солнечные часы древнего города (фото). Дата обращения: 20 сентябрь 2011. Архивировано 15 август 2011 года.
- ↑ Ю. Ю. Шевченко, Т. Г. Богомазова «Древнейший сохранившийся христианский храм Руси». Дата обращения: 20 сентябрь 2011. Архивировано 25 сентябрь 2010 года.
- ↑ 8,0 8,1 В. Ю. Матвеев Солнечные часы 1556 г. из собрания Эрмитажа // Историко-астрономические исследования. — М.: Наука, 1980. — В. XV. — С. 177—180. Архивировано из первоисточника 6 сентябрь 2010.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Пипуныров В. Н. История часов с древнейших времен до наших дней / Академия наук СССР, Институт истории естествознания и техники, отв. ред. Л. Е. Майстров. — М.: Наука, 1982. — 25 000 экз.
- Серафимов В. В., Лермантов В. В. Часы // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- И.; Прогулка по солнечных часам Санкт-Петербурга // История Петербурга. No 5. С. 67ń73.
- Шестаков С. А. Ҡояш сәғәттәре Керчь музейы // Боспор тикшеренеүҙәре. Вып. IX. Симферополь Әзербайжан. 2005. С.360 Әзербайжа 373.
- Водолажская Л.Н., Ларенок П.А., Невский М.Ю. Древний астрономический инструмент из срубного погребения могильника Таврия-1 (Северное Причерноморье) // Archaeoastronomy and Ancient Technologies. — 2014. — В. 2. — Т. 2. — С. 31—53.
- Водолажская Л.Н. Реконструкция древнеегипетских солнечных часов // Archaeoastronomy and Ancient Technologies. — 2014. — В. 2. — Т. 2. — С. 1—18.
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Лимасолдағы сәғәт ()
- The Mathematics of Sundials () (.)
- Принцип һәм ҡулланыу Осман сундиалдары, Atilla Bir (.)