Ҡаҙыбаш
Ҡаҙыбаш (татар. Кадыбаш, Казыбаш[3], шулай уҡ Кадыбашево булараҡ билдәле , элекке исеме Ҡаҙырбаш (татар. Кадырбаш) — Татарстан Республикаһының Әгерже районындағы ауыл, Ҡаҙыбаш ауыл Советы биләмәһе составына инә (элекке Сарапул өйәҙе Вятка губернаһы)[4].
| Ҡаҙыбаш | |
| Дәүләт |
 Рәсәй |
|---|---|
| Административ-территориаль берәмек | Кадыбашское сельское поселение[d][1] |
| Сәғәт бүлкәте | UTC+3:00[d] |
| Халыҡ һаны | 491 кеше (2002)[2] |
| Почта индексы | 422223 |
 | |
2002 йылда Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, ауыл халҡының һаны 491 кеше тәшкил итә, өҫтөнлөклө милләте булып татарҙар тора. Ауылда урта мәктәп, мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет була. Баҫыусылыҡ, һөт малсылыҡ, умартасылыҡ үҫешә.
Ҡаҙыбаш ауылы Әгерженән 80 км көньяҡ-көнсығыштараҡ урынлаша. Ауылдың исеме Кады йылғаһы исеменән алынған, ул бер нисә быуат элек Ҡаҙы тип аталған. Риүәйәттәр буйынса йылға шул ваҡыттарҙа йыл һайын тәрәнәйгән, шуға күрә ауылдың исеме лә Ҡаҙыбаш, Ҙур Ҡаҙыбаш кеүек телгә алына[5].
Ойошмалар
үҙгәртергәАуыл территорияһында түбәндәге предприятиелар һәм ойошмалар эшләп килә:
- № 3 ООО агрофирмаһының «Ак Барс -Әгерже» филиалы;
- Ҡаҙыбаш урта дөйөм белем биреү мәктәп-баҡсаһы;
- Ҡаҙыбаш почта элемтә бүлексәһе;
- Әгерже электрон бәйләнеше үҙәгенең Ҡаҙыбаш участкаһы;
- ТР сбербанк Менделеев бүлексәһенең 8435/024 касса үҙәгенән тыш операцион касса;
- ТР Алабуға электр селтәрҙәренең Ҡаҙыбаш подстанцияһы;
- Ҡаҙыбаш фельдшер-акушерлыҡ пункты;
- ТР район ҡулланыусылар йәмғиәтенең Ҡаҙыбаш ауыл магазины;
- Әгерже мухтасибатының Ҡаҙыбаш мәсете;
- ШЭ И.Р. Рәшитовтың магазины
Тарихы
үҙгәртергәАуылдың нигеҙләнеүе
үҙгәртергә1678 йылдан билдәле. XVII быуат — XIX быуаттың 1-се яртыһында халҡы типтәрҙәргә һәм башҡорттарға ҡарай
Ҡаҙыбашҡа был урында яҡынса 1580 йылда иҫке Ҡаҙыбаштан күсеп килгән алты крәҫтиән ихатаһы менән нигеҙ һалына. Иҫке Ҡаҙыбаш, Кады йылға ағымы буйынса яҡынса 3 км төньяҡтараҡ урынлашҡан була. Тарих фәндәр кандидаты Т.А. Акеров раҫлауынса, ауылда башҡорт халҡы составына ингән ҡырғыҙ ҡәбиләһе вәкилдәре йәшәгән[6]. Ҡаҙыҡай был ҡәбиләнең ике ырыуы исеменең береһе булып тора.
ИҫкеҠаҙыбашҡа удмурттар нигеҙ һала. Уларға Вятка губернаһынан Иван Грозный наместниктарының көсләп суҡындырыуынан ҡасып килгән татарҙар ҡушыла. Һуңынан ауылда йәшәгән татар һәм удмурттар дошманлаша башлай, хатта бер-береһенең хужалыҡтарын яндыра башлайҙар. Дошманлыҡ һөҙөмтәһендә удмурттар ағым буйлап бер нисә километр өҫтәрәк күсенәләр һәм Ҡаҙы-Салья ауылына нигеҙ һалалар. Ҡаҙыбаштың татар халҡы ҡала.
Ҡаҙыбаш «туғыҙбай зонаһында» иң боронғо тораҡ пункт һанала (Девәтернәне ҡара). Ҡаҙыбаш халҡы Иван Грозныйҙан ер грамотаһына эйә була, һунарсылыҡ, игенселек, үҫемселек һәм сауҙа менән шөғөлләнгән[5].
Революция осоро
үҙгәртергәРәүиз әкиәттәре мәғлүмәттәре буйынса, VIII халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса ауыл халҡын типтәрҙәр тәшкил итә, X иҫәп алыу мәғлүмәттәре буйынса — типтәрҙәрҙән башҡорттар булған[7].
1834 йылдарҙағы рәүиз әкиәтенең һуңғы битендә: «.. типтәр ауылынан Абдулхәлип Абдулмазитов юғары намыҫлылыҡ менән үҙ тамғаһын ҡуя [У-рәүешле тамғаһын кире яҡтан]. Старшина Туҡаев Фәтҡулла улус мисәте менән ант итә».
Ыҙанлағандан һуң Үтәгән һәм Ҡаҙыбаш типтәрҙәре «ата-бабаларының Йәнәй улусы ерҙәрендә Иван Грозный батшалағы ваҡытында батша биргән грамота буйынса ултырғандар, был хат ерһеҙ башҡорттарҙы ер менән тәьмин итеү буйынса Комиссияға тапшырылған, тип раҫлай». Ләкин Үтәгән, Ҡаҙыбаш, Девятерня һәм Касаево типтәрҙәренең «ерҙәре Иҫәнбай һәм Эсләк башҡорттары, Сосновая ауылы типтәрҙәре һәм яһаҡлы татарҙар менән дөйөм милектә булай (Нарат. —А. А.)».
— Асфандияров А. З., Аулы мензелинских башкир. -Уфа: Китап, 2009. С.42-43.
1884 йылда ауыл халҡы башҡорт тип атала[8].
«1748 й., 265-се биттә (2 ревизия) РГАДА. ф.350, оп.2, д. 3792 Өфө өйәҙе Себер һәм Нуғай даруғаһы; Өфө өйәҙһенең Нуғай даруғаһы Табын сауҙагәренең иҫәп китабы» сығанаҡтары буйынса Ҡаҙыбаш халҡы: «Ҡаҙыбаш йылғаһы буйында Ҡаҙыбаш: Сирмеш. Татарҙар».
Ҡаҙыбаш йәмғиәте. Ҙур Ҡаҙыбаш ауылы шул уҡ исемле йылға буйында, өйәҙ ҡалаһынан 40 саҡрым, улус идаралығынан 5 саҡрым һәм яҡындағы татар училищеһынан 4 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Мәсет — ауылда.
Халҡы татарҙар. (башлыса типтәрҙәр һәм мосолман динен тотҡан өлөшләтә башҡорттар). Был ауыл иң боронғо: Сосновка һәм Косаевтан да боронғораҡ; беренсе күскеселәр ут өсөн (шырпылар булмаған) 25 саҡрымда ятҡан Алабуға өйәҙенең Оло Салья ауылына барырға тейеш булғандар, сөнки яҡында бер ниндәй ҙә ауыл булмаған.
Крәҫтиәндәрҙең, уларҙың һүҙҙәре буйынса, батша Иоанн Грозныйҙан ер өсөн жалованный грамоталары булған. Дүрт йыл элек йәмғиәт был ерҙәрҙе раҫлау өсөн үтенес яҙырға ҡарар итә. Вәкәләтле вәкил һайлайҙар, уға барлыҡ документтарҙы тапшыралар һәм Петербургҡа ебәрәләр. Ебәрелгән кеше Петербургта вафат булып ҡала, уның менән бергә был документтар ҙа юҡҡа сыға. этих документов. Ер ир-ат енесенә ҡарап бүленә (ерҙ ир затынан булған бер көнлөк баланан алып 100 йәшлек кешегә тиклем бүленә). Мал көтөү өсөн йәмғиәт тарафынан 51 һумға Башҡорт һәм Иҫке Салья ҡаҙна дачалары яллана. Сусҡа һәм кәзәләрҙән тыш бөтә мал көтөлә. Ҡуртым хаҡы мал һанына ҡарай түләнә: һәр һыйырҙан һәм аттан 11-12 тин һәм һарыҡтан 5-әр тин. Ауылда өс елгәргес була.
— Исенбаевская волость Сарапульского уезда(недоступная ссылка)
Элек-электән мәҙрәсә эшләп килгән. 1898 йылда земство мәктәбе асыла.
Совет осоронда
үҙгәртергәСталин совет репрессиялар осоронда түбәндәге ғаиләләр һөрөлә: Ғимрановтар (татарҙар), Гәнеевтар (татарҙар), Шәйәхмәтовтар, Шәриповтар (татарҙар), Низаевтар (татарҙар), Айдаров (Ғабдулла Айдаров — аҙансы), Зәкировтар, Ноғомановтар (татарҙар, Ноғоманов Миңләхмәт — аҙансы), Әхмәтовтар, Закировтар (татар, Хәбибулла Закиров — аҙансы), Лобовтар, Мусиндар, Маннановтар (татарса) [9].
Сәбәп: Совет власы сараларын өҙөү менән шөғөлләнгән кулак-мулла төркөмдәре, ВКП(б)-ға яла яғыу, халыҡтар юлбашсыһын тәнҡитләү, колходарға ҡаршы агитация.
Демография
үҙгәртергә1859 йылда Ҡаҙыбашта 602 кеше иҫәпләнә, 1921 йылда — 1475 кеше йәшәй, 1992 йылда — 554 кеше, 2002 йыл — 491 кеше, 2006 йылда — 465 кеше.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ ОКТМО (урыҫ)
- ↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2002 года
- ↑ передано на русском языке как: 1) «Казыбаш. Республика Татарстан» в Р. К. Уразманова, С. В. Чешко. «Татары», 2001; 2) «деревни Казыбаш татарин Усман..» в Н. Ф. Демидова. «Материалы по истории Башкирской АССР», Институт истории (Академия наук СССР), Институт истории, языка и литературы (Российская академия наук. Башкирский научный центр), 2002
- ↑ Д. Г. Тумашева, В. Х. Хаков. «Исследования по татарскому языку», Изд-во Казанского университета, 1977. 155 стр.
- ↑ 5,0 5,1 Кадыбашское сельское поселение / О сельском поселении(недоступная ссылка)
- ↑ Т. Акеров. Каркырахан. Великий Кыргызский каганат. (Роль этнополитических факторов в консолидации кочевых племен Притяньшанья и сопредельных регионов (VIII—XIV века). Бишкек: 2012, 202 с.(недоступная ссылка)
- ↑ АИС Центрального государственного исторического архива РБ 2016 йыл 20 ноябрь архивланған.
- ↑ А. С. Нифонтов, Б. В. Златоустовский, М. А. Сыромятникова. «Крестьянское движение в России в 1881—1889 гг: сборник документов», Институт истории (Академия наук СССР), Центральный государственный исторический архив в Москве. Изд-во социально-экон. лит-ры, 1960. 961 стр.
- ↑ По данным «Книги памяти Республики Татарстан» и МВД Республики Татарстан. Источник: Списки жертв политических репрессий