Ҡара гөбөргәйел
Ҡара гөбөргәйел (ҡыт. ябайл. 玄武, пиньин: Xuán Wǔ, палл.: Сюань У) — күк йөҙөнөң төньяҡ өлөшөндәге ете йондоҙлоҡ төркөмөнә тап килгән дүрт ҡытай йондоҙлоҡ билдәләренең береһе. Ҡайһы берҙә ул Төньяҡтың Ҡара яугиры (ҡыт. ябайл. 北方玄武, пиньин: Běi Fāng Xuán Wǔ, палл.: Бэй Фан Сюань У) тип атала. Японияла ул Гэмбу (япон. 玄武), Кореяла — Хёнму 현무 булараҡ билдәле. Ул төньяҡты, һыуҙы һәм ҡышты символлаштыра. Ҡытайса Уны Сюаньу, «ҡара яугир» тип атаһалар ҙа, был атаманы йыш ҡына Ҡара гөбөргәйел тип тәржемә итәләр. Ғәҙәттә уны йылан уралған ташбаҡа итеп һүрәтләйҙәр.
| Ҡара гөбөргәйел | |
| ҡыт. 玄武 вьетн. Huyền Vũ кор. 현무 япон. 玄武 | |
 | |
| Алдағы | Белый тигр[d] |
|---|---|
| Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе | Лазурный дракон[d] |
| Төҫ | Ҡара төҫ |
| Ысынбарлыҡтағы аналогы | черепаха[d] |
 Ҡара гөбөргәйел Викимилектә | |
Ҡара гөбөргәйел
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Китай | |||||||||||||
| Ҡытай теле: | 玄武 | ||||||||||||
| Значение: | 玄, ҡара һәм ҡараңғы, тоноҡ; 武, һуғышсанлыҡ | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Япония | |||||||||||||
| кандзи: | 玄武 | ||||||||||||
| хирагана: | げんぶ | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Корея | |||||||||||||
| хангыль: | 현무 | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Вьетнамский | |||||||||||||
| Вьетнамский язык: | Huyền Vũ | ||||||||||||
Ҡара гөбөргәйелдең ете йорто үҙгәртергә
Дүрт символдың һәр береһе кеүек, Ҡара гөбөргәйел айҙың ете «йорто» (йәки «торағы») менән бәйле:[1]
| Йорт һаны
(ай айының көнө) |
Исеме (pinyin) | Тәржемә | Йондоҙҙо билдәәләү |
|---|---|---|---|
| 8 | 斗 (Dǒu) | Сүмес | φ Sgr |
| 9 | 牛 (Niú) | Үгеҙ | β Cap |
| 10 | 女 (Nǚ) | Ҡыҙ | ε Aqr |
| 11 | 虛 (Xū) | Бушлыҡ | β Aqr |
| 12 | 危 (Wēi) | Ҡыйыҡ кикреге | α Aqr |
| 13 | 室 (Shì) | Палата | α Peg |
| 14 | 壁 (Bì) | Диуар | γ Peg |
Европа астрономияһы терминдарында улар Уҡсы, Кәзәмөгөҙ (Ылаҡ), Һыуғояр Һәм Пегас йондоҙлоҡтарының (европа) өлөшөн биләй.
Сығышы үҙгәртергә
Боронғо Ҡытайҙа ташбаҡа һәм йылан оҙон ғүмерлелектең изге йән эйәләре тип һаналған. Хань династияһы осоронда кешеләр йыш ҡына ташбаҡа рәүешендәге нефрит сулпылар таҡҡан. Боронғо Ҡытай Японияға йоғонто яһағанлыҡтан, унда ҡабул ителгән маҡтаулы исемдәр һәм айырымлыҡ билдәләре лә йыш ҡына ташбаҡа образы менән бәйле.
Ҡытай астрономияһының ҡайһы бер тарихсылары фекеренсә, эклиптиканың «төньяҡ» өлөшө менән ташбаҡа араһындағы ассоциация боронғо ҡытайҙарға 天鳖 (тянь бе) κ 天, йәғни «күк ташбаҡаһы» булараҡ билдәле астеризм арҡаһында килеп сыҡҡан. Был астеризм европа астрономияһында Көньяҡ Таж йондоҙлоғона тап килә, һәм ысынлап та ташбаҡаға оҡшаш — (эклиптикала урынлашмағанлыҡтан) айҙың 28 торағының береһе түгел, әммә Ҡара Ташбаҡаның Лазорев Аждаһа менән сигенә етерлек яҡын урынлашҡан.[2][3] Хатта ул бик мөһим боронғо күҙәтеүселәргә оҡшаған тип фаразлана, сөнки алыҫ элекке заманда (яҡынса б.э.т. VI мең йыллыҡҡа тиклем) уның төнгө күктә тәүге тапҡыр күренүе яҙғы көн менән төн тигеҙлегенең башланыуы билдәһе булып хеҙмәт иткән.[2]
Боронғо комментарийҙарҙа «Сюаньу» төшөнсәһе сюань (玄) төҫө (күк төҫө — ҡыҙыл төҫмөр менән ҡара) һәм ташбаҡа тураһында броня-панцирлы йән эйәһе (шунан сығып у (武), «һуғышсанлыҡ») тураһындағы күҙаллау менән бәйле барлыҡҡа килгән тип аңлатыла. Йылан менән уратылған ташбаҡа ерләү ҡоролмаларының төньяҡ яғында (Хань дәүерендә), ә элекке ваҡытта — походтар ваҡытында ғәскәрҙәр артта йөрөткән ҡара флагтарҙа һүрәтләнгән. Күрәһең, әкренләп төньяҡ хакимы Хэй-ди образы Сюаньу менән контаминациялана (урта быуаттарҙа Сюаньу Сюань-тянь шан-ди, «ҡара күктең юғары хакимы» тип атала).[4]
Чжэнь-цзун императорының Да-чжун сян-фу (1008-1016) дәүерендә, ул Сун империяһына нигеҙ һалыусы Чжао Сюань-лан исеменә ингәнлектән, сюань иероглифының табуацияһы (玄) менән бәйле, Сюань-у исемен Чжэнь-у («ысын яугирлек») тип алмаштырыу бара[5].
Чжэнь-цзун был илаһҡа генерал дәрәжәһен (Чжэнь-у цзян-цзюнь), артабанғы Сун хакимдары уға тағы ла ҡабарынҡы һәм оҙон титулдар бирә.[6]
Тарихи белешмә үҙгәртергә
«Көнбайышҡа сәйәхәт» («Путешествие на Запад») классик хикәйәһендә (Чжэнь-у) Сюаньу төньяҡ короле була, уға ике генерал хеҙмәт итә: «Ташбаҡалар генералы» һәм «Йыландар генералы». Был королдең Хубэй провинцияһындағы Уданшанда ғибәҙәтханаһы була. Шул уҡ провинцияның баш ҡалаһы Уханда, Янцзы йылғаһының ике яғында Ташбаҡа тауы һәм Йылан тауы бар.
Даос легендаһында Сюаньу тип аталған кеше Ҡытай империяһы кенәзе була. Әммә ул тәхет менән ҡыҙыҡһынмай, Ә Даоны аңлау юлын һайлай. 16 йәшендә ул ата-әсәһен ташлап, аң-зиһене дөрөҫ булыуын эҙләй. Ул илаһи статусына өлгәшкән һәм төньяҡ күк аллаһы булараҡ хөрмәт ителә, тиҙәр.
Башҡа ҡытай легендалары шулай уҡ Йылан һәм Ташбаҡа генералы тураһында һөйләй. Сюаньуға аң-зиһене дөрөҫ булыуын һәм илаһи статус эҙләгәндә, уға бының өсөн уның тәненән бөтә «кеше» кәүҙәһен (плоть) таҙартырға кәрәклеге тураһында һөйләп бирәләр. Тыуғандан алып ул донъяуи, «кеше» ризығын ашағанлыҡтан, уның ашҡаҙаны һәм эсәге һаман да кешенеке булған. Кире ҡағылғандан һуң, улар ташбаҡа (ашҡаҙан) һәм йылан (эсәк) формаһын ала. Күп кенә ҡытай легендалары шулай уҡ белем үҫкән һәм кешеләрҙе эҙәрлекләгән һайын хайуандар енгә әйләнгәнлеге тураһында һөйләй. Сюаньу, аллаға әүерелгәндәән һуң, үҙенең үткәнендәге ендәрен үлтерергә тотона. Улар тәүбә итә, һәм ул уларҙы үлтермәй. Сюаньу уларҙы уның ҡарамағында камиллашырға һәм үҙ яуызлыҡтарын йолорға ебәрә, һәм улар Сюаньға эҙләүҙә ярҙам иткән Ташбаҡа һәм Йылан генералдары булып китә.
Икенсе сығанаҡҡа ярашлы, Сюаньу үҙенең һабаҡ алыу юлын башлағас, уға алла булыу өсөн бөтә элекке гонаһтарын йолоп алырға кәрәклеге асыла. Ул ашҡаҙанын һәм эсәген йылғала йыуа. Уның эске ағзаларынан йыуылып, гонаһтары ҡара формаға күсә. Улар, кешеләрҙе ҡурҡыта башлаған ҡара ташбаҡа һәм йылан булараҡ кәүҙәләнә. Сюаньу быны аңлағандан һуң, кире ҡайта һәм гонаһтарын еңеп сыға, шунан һуң улар уның хеҙмәтселәре булып китә.
Ли Шиминь үҙенең ағалары Ли Цзяньченды (Li Jiancheng) Һәм Ли Юаньцзиҙы (Li Yuanji) үлтергән урын — Сюаньу Ҡапҡаһы (Incident_at_Xuanwu_Gate) янында булған ваҡиғаға исем биргән ҡапҡа
Әҙәбиәттә үҙгәртергә
Ҡытай урта быуат әҙәбиәтендә Сюаньу образы Сюй Чжунлиндың «Фэн шэнь яньи» («Возвышение в ранг духов», XVI б.) фантастик эпопеяһында, «Бэй ю цзи» романында («Путешествие на север», XVI—XVII бб.) һәм ҡайһы бер даос әҫәрҙәрендә (XVI быуат «Записки о поисках духов трёх религий» («Өс дин рухтарын эҙләү тураһында яҙмалар») һәм башҡа әҫәрҙәрҙә) сағылыш таба.
Ерләү йолалары менән бәйлелеге үҙгәртергә
Фуцзянь провинцияһының диңгеҙ буйы райондарында (Сямынь, Цюаньчжоу) ташбаҡаларҙың ҡәберлектәр менән ҡыҙыҡлы ассоциацияһы үҫешкән. Унда ташбаҡа панцирҙары рәүешендә ҡәбер таштары төҙөү йолаһы бар. Йыш ҡына был йола ташбаҡаларҙың оҙон ғүмерлелеге менән бәйле тип раҫлана, һәм ул ерләнгән кешенең тоҡомдарына күп йылдар йәшәүҙе тәьмин итергә тейеш. Де Гроот фекеренсә, Ҡәберҙе Ҡара ташбаҡа — күк яугиры Сюаньу ҡурсалауы аҫтына ҡуйыу теләге лә роль уйнай алыуы мөмкин булған.[7]
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
- Йондоҙлоҡтоң дүрт билдәһе (Ҡытай)
- Дүрт изге хайуан (Вьетнам)
- Ҡытай мифологияһында ташбаҡа
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ Русские названия по источнику: В. Е. Еремеев, Астрономические модели мира 2012 йыл 26 июль архивланған.
- ↑ 2,0 2,1 Porter, Deborah Lynn (1996), «From deluge to discourse: myth, history, and the generation of Chinese fiction», Suny series in Chinese philosophy and culture, SUNY Press, с. 35, ISBN 0791430332, <https://books.google.com/books?id=Pnzw7fRFUxMC&pg=PA35>
- ↑ Shaughnessy, Edward L. (1997), «Before Confucius: studies in the creation of the Chinese classics», SUNY series in Chinese philosophy and culture, SUNY Press, сс. 208—209, ISBN 0791433781, <https://books.google.com.au/books?id=YHvcSP-N5AcC&pg=PA208>
- ↑ Мифологический словарь: Сюаньу
- ↑ [Даосизм, 1990, с. 132]
- ↑ Культ Вэнь-чана и Чжэнь-у в даосизме. С. В. Филонов. Дата обращения: 4 ғинуар 2010. Архивировано из оригинала 22 февраль 2010 года.
- ↑ de Groot, Jan Jakob Maria (1892), «The Religious System of China», vol. III, Brill Archive, сс. 1082—1083, <https://archive.org/details/religioussystemo03groo>
Әҙәбиәт үҙгәртергә
- Сычев Л. П., Сычёв В. Л. Китайский костюм: Символика. История. — М.: Наука, ГРВЛ, 1975. — 160 с. — С.27-28.
- Концевич Л. Р. Саси́н [ кор. 사신, ҡыт. ғәҙәти 四神, , сышэнь ] // Мифологический словарь / Гл.ред. Е. М. Мелетинский — М.:Советская энциклопедия, 1990. — 672 с. — С.475. — ISBN 5-85270-032-0.
- Рифтин Б. Л. Сюаньу // Там же. — С.510.
- Рифтин Б. Л. Сюань-у // Духовная культура Китая: Энциклопедия. — М.: Восточная литература, 2007. — Т.2: Мифология. Религия. — 869 с. — С.588-589. — ISBN 5-02-018429-2, ISBN 978-5-02-018430-5
- Сакральное на традиционном востоке / отв. редактор Рябинин А. Л.; ред.-сост. Васильев Д. Д., Королева О. А., Фомина Н. И.. — М.: Институт востоковедения РАН, 2017. — 576 с. — (Сборник статей). — 500 экз. — ISBN 978-5-89282-736-2.