Эстония муниципалитеттары

	Сәйәсәт
	Эстония
	; Был мәҡәлә — түбәндәге серия өлөшө:; Эстония ; сәйәси системаһы
	Эстонской Республикаһының конституцияһы; Президент Керсти Кальюлайд; ; Премьер-министр Юри Ратас; ; Хөкүмәт Юри Ратас хөкүмәте; ; Рийгикогу Спикер Рийгикогу Эйки Нестор; ; ; Юғары Суд; Эстония банкы; Дәүләт контроле; Юстиция канцлеры;
	Һайлауҙар: 2015 — 2011 — 2007 — 2003; Сәйәси фирҡәләр; Сәйәсмәндәр; Уездар (маакондар); Урындағы уҙидаралыҡтар Таллин (муниципалитет) Таллин мэры; Таллин ҡала йыйылышы; ; ; Европа Союзы сәйәсәте; Тышҡы сәйәсәт; Кеше хоҡуҡтары; Интернациональ хәрәкәт; Йырлаусы революция;

Муниципалитет — йәки урындағы үҙидаралыҡ (эст. kohalik omavalitsus) — Эстонияның конституция тарафынан билдәләнгән иң кескәй административ берәмеге. Илдең бөтә территорияһы үҙидаралыҡтар араһында бүленгән.

Законға ярашлы, урындағы үҙидаралыҡтарҙы булдырыу демократик юл менән формалаштырылған урындағы власть органдарының, нигеҙле мәнфәғәттәрҙән һәм ерле халыҡтың өмөттәренән сығып һәм тәғәйен үҙидаралыҡтың үҫеш үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып, урындағы тормошҡа закон сиктәрендә үҙаллы етәкселекте ғәмәлгә ашырыуын күҙҙә тота.

Административ структураһы

Эстонияла үҙидаралыҡтар ике типта була: ҡалалар (эст. linn) һәм улустар (эст. vald).

Һәр үҙидаралыҡта йыйылыш тип аталған вәкиллекле власть органы бар (эст. volikogu), ул даими йәшәгән халыҡ тарафынан ирекле, тура, дөйөм һәм бер рәүешле һайлау барышында йәшерен тауыш биреү юлы менән дүрт йылға бер һайлана. Эстонияла, парламент һайлауҙары менән сағыштырғанда, урындағы һайлауҙарға хас үҙенсәлек булып тауыш биреү хоҡуғына эйә булыуҙың Эстония гражданлығы булыу-булмауға түгел, ә муниципалитет территорияһында даими йәшәүгә бәйлелеге тора. Урындағы үҙидаралыҡта даими йәшәгән һәм 18 йәше тулған бөтә кешеләр (гражданлығы булмаған һәм башҡа дәүләттең гражданы булған кешеләрҙе лә индереп) тауыш биреүҙә ҡатнашырға хоҡуҡлы. Әммә кандидатураһын тик Эстония граждандары йә Европа берләшмәһенә ингән башҡа илдәрҙең граждандары ғына күрһәтә ала. Кадрҙағы хәрбиҙәр, шулай уҡ ҡылынған енәйәт өсөн суд хөкөмөнә тарттырылғандар һәм иректән мәхрүм итеү урындарына ебәрелгәндәр (һуңғылары тауыш биреүҙә лә ҡатнаша алмай) һайлана алмай.

Урындағы йыйылыш ағзаларының һаны биләмәлә йәшәгән кешеләр һанына ҡарап билдәләнә. Таллиндың ҡала йыйылышы 79 ағзанан (максимум) тора. Йыйылыш ағзаларының минималь һаны — 7. Урындағы йыйылышҡа етәкселекте уның ағзалары тарафынан һайланған рәйес (эст. volikogu esimees) тормошҡа ашыра, ул ултырыштарҙы алып бара, вәкиллек функцияларын башҡара һәм совет ҡабул иткән норматив акттарға ҡул ҡуя.

Йыйылыш менән бергә, урындағы һәр үҙидаралыҡта башҡарма власть органы — управа (эст. valitsus) бар. Управа башында ҡалаларҙа — мэр (эст. linnapea), улустарҙа улус старейшинаһы (эст. vallavanem) тора, улар йыйылыш тарафынан дүрт йылға тәғәйенләнә (ваҡытынан алда вазифаһынан бушатыу йыйылыш ҡарары нигеҙендә мөмкин). Управа башлығы муниципалитет йыйылышынан управа ағзаһы вазифаһына кандидаттарҙы раҫлата, управа эшен ойоштороа, уның ултырыштарын әҙерләй һәм алып бара, управа эшен һәм уның буйһоноуында булған органдарҙың һәм учреждениеларҙың эшен ойоштороу буйынса приказдар сығара, управаның бойороҡтарына һәм ҡарарҙарына ҡул ҡуя, шулай уҡ вәкиллек функцияларын башҡара. Мэрҙар һәм улус старейшиналарының бер үк ваҡытта башҡа дәүләт йә муниципаль вазифа биләүе йәки муниципалитет ҡатнашлығындағы коммерция компанияһының советына инеүе мөмкин.

Муниципалитет эсенә бер йә бер нисә торама пункт инеүе ихтимал. Эре үҙидаралыҡтар сикләнгән вәкәләтле үҙ управаларына эйә булған ҡала (эст. linnaosa) йәки улус райондарына (эст. osavald) бүленә ала. Бындай район управаһының башлығы вазифаға мэр йә улус старейшинаһы күрһәтеүе буйынса муниципалитет управаһы тарафынан тәғәйенләнә һәм бушатыла. Мәҫәлән, Таллин ҡалаһы 8 ҡала районынан тора: Хааберсти, Кесклинн, Кристийне, Ласнамяэ, Мустамяэ, Нымме, Пирита, Пыхья-Таллинн.

Күләме буйынса муниципалитеттар 400 000 кешегә тиклем халыҡ йәшәгән Таллиндан на бары 60 кеше йәшәгән Рухнуға тиклем айырыла. Үҙидаралыҡтарҙың 80 проценттан ашыуында 5 000 кеше йәшәй, шунлыҡтан уларҙың күбеһе административ йәки хужалыҡ функцияларын үтәү маҡсатында хеҙмәттәшлек итә. 2016 йылда Рийгикогула административ реформа тураһында закон проекты ҡабул ителә^[1], унда үҙидаралыҡтың минималь күләме 5 000 кеше тип билдәләнә һәм үҙидаралыҡтарҙы 11 000 кешенән дә кәм булмаған минималь һанлы итеп ойошторорға тәҡдим ителә, әлбиттә, иҫкәрмәләргә лә юл ҡуйыла. Реформа, ике этапта үтеп, 2017 йылдың 1 октябренә тамамланырға тейеш.

Муниципалитеттарҙың вәкәләттәре

Конституцияға ярашлы, урындағы үҙидаралыҡтар урындағы тормошҡа ҡағылышлы бөтә һорауҙарҙы закон сиктәрендә автономлы хәл итә. Уларҙың компетенцияларына, атап әйткәндә, түбәндәгеләр инә:

муниципалитет территорияһында социаль ярҙам, социаль хеҙмәттәр, ҡарттарҙы ҡарауҙы, йәштәр менән эште ойоштороу;
торлаҡ һәм коммуналь хужалыҡ;
һыу тәьминәте һәм канализация, территорияны йыйыштырыу, тәртиптә тотоу, таҙартыу, сүп-сарҙы һәм ҡалдыҡтарҙы сығарыу;
урындағы йәмәғәт транспорты;
ҡаланы планлаштырыу (дөйөм һәм ентекле планлаштырыуҙар), юлдарҙы тәртиптә тотоу.

Үрҙә һаналған вәкәләттәр закон менән башҡа органдарҙың хакимиәт даирәһенә тапшырылмаған күләмдә тормошҡа ашырыла.

Үҙидаралыҡтар бурыстарына шулай уҡ уларҙың милкендәге мәктәпкәсә балалар учреждениеларын, мәктәптәрҙе, гимназияларҙы, ҡыҙыҡһыныуҙар буйынса түңәрәктәрҙе, китапханаларҙы, музейҙарҙы, спорт базаларын, хәйриәлек йорттарын һәм һаулыҡ һаҡлау учреждениеларын аҫрау, йорт бесәйҙәрен һәм эттәрен тотоу ҡағиҙәләрен булдырыу, йәмәғәт урындарында тәртип ҡағиҙәләрен булдырыу инә.

Урындағы үҙидаралыҡтар йәмәғәт тәртибен һәм урындағы үҙидаралыҡтың норматив акттары үтәлешенә контролде тормошҡа ашыра торған структураларҙы төҙөй ала.

Эстониялағы муниципалитеттар үҙ бюджетына эйә һәм ҡайһы бер урындағы һалымдар һәм йыйымдарҙы тәғәйенләргә хоҡуҡлы (мәҫәлән, рекламаға, урамдарҙы һәм юлдарҙы ябыуға, йорт хайуандарына, күңел асыу ойошмаларына һалым, парковка өсөн түләү һ. б.).

Урындағы үҙидаралыҡ вәкилдәре шулай уҡ Республика Президентын һайлауҙа һайлаусылар коллегияһы ағзаһы сифатында ҡатнаша ала.

Урындағы үҙидаралыҡтарҙың автономияһы

Дәүләт судының суд ғәмәлиәтенә ярашлы^[2], муниципалитеттарҙың дәүләт власына ҡарата автономлылығы бөтәһенән элек урындағы барлыҡ мәсьәләләрҙе үҙаллы хәл итеү хоҡуғын аңлата (йәғни «урындағы үҙидаралыҡтарҙың үҙойошоу хоҡуғы»). Был, атап әйткәндә, урындағы үҙидаралыҡтарҙың үҙ функцияларын башҡара алырлыҡ кимәлдә аҡса менән тәьмин ителергә тейешлеген һәм урындағы йыйылыштар ағзаларының, иң элек урындағы община мәнфәғәттәрен алға ҡуйып (кәрәк булғанда хатта дәүләт власы органдарына ҡаршы барып), үҙәк дәүләт власынан бойондороҡһоҙ рәүештә үҙаллы ҡарарҙар ҡабул итеү мөмкинлеге булырға тейешлеген аңлата. Урындағы автономия принцибынан сығып, суд 2005 йылда урындағы һайлау берләшмәләрен ойоштороуға дәүләт индергән тыйыуҙы юҡҡа сығарҙы^[3].

Эстонияның ҡануниәте шулай уҡ урындағы үҙидаралыҡтарҙың автономияһын яҡлау механизмын да эшләгән — әгәр, муниципалитет фекере буйынса, берәй закон йәки министрҙың йә хөкүмәттең ҡарары урындағы үҙидараның конституция биргән гарантияларын боҙһа, был муниципалитет, ошо акттың конституцияға ярашлы булмауын таныуҙы юллап, туранан-тура Дәүләт судына мөрәжәғәт итергә хоҡуҡлы.^[4]. Конституция шулай уҡ, муниципалитеттың фекерен тыңламай тороп, уның сиктәрен үҙгәртеүҙе лә тыя^[5].

Муниципалитеттар исемлеге

2013 йылдың октябренән Эстонияла 215 үҙидаралыҡ эшләй, уларҙың 30-ы — ҡалаларҙа һәм 185-е — ауылдарҙа. Өйәҙҙәр буйынса муниципалитеттарҙың исемлеге түбәндә бирелә: