Эндокрин система

Эндокри́н систе́ма — гормондар ярҙамында эске ағзалар эшмәкәрлеген көйләүсе система. Гормондар эндокрин күҙәнәктәр тарафынан ҡанға сығарыла, йәки күҙәнәктәр араһындағы арауыҡ аша күрше күҙәнәктәргә тарала.

Төп эске секреция биҙҙәре (һулдан — ир, уңдан — ҡатын-ҡыҙ): 1. Эпифиз (һүренке эндокрин системаһына ҡарай) 2. Гипофиз 3. Ҡалҡанса биҙ 4. Тимус 5. Бөйөр өҫтө биҙе 6. Ашҡаҙан аҫты биҙе 7. Йомортҡалыҡ 8. Йомортҡа

Не́йроэндокри́н (эндокрин) система бар ағзалар һәм ағзалар системаһын көйләй, эске мөхит тотороҡлоғон һаҡлай, кешенең ғәҙәти эшмәкәрлеген тотоп тора, үҙгәреүсән тирәлеккә яраҡлашыуҙа булышлыҡ итә. Нейроэндокрин системаһының эшмәкәрлеге иммунитетлы система менән ныҡ бәйле..

Эндокрин система гландуляр эндокрин системаһына (гландуляр аппарат), унда эндокрин күҙәнәктәр йыйылып, эске секреция биҙен барлыҡҡа килтерә, һәм һүренке (диффузиялы) эндокрин системаһына бүленә. Эске секреция биҙе гландуляр гормондарҙы етештерә, улар араһына стероид гормондар, ҡалҡан биҙе гормондары һәм башҡа күпселек пептид гормондар. Һүренке эндокрин системаһы бөтә организм буйлап таралған эндокрин күҙәнәктәрҙән тора, улар агландуляр гормондарҙы — пептидтарҙы — эшләп сығара (кальцитриолдан башҡа). Организмдың һәр бер туҡымаһында тиерлек эндокрин күҙәнәктәр бар.

Эндокрин системаһы эшмәкәрлеге

• Организм эшмәкәрлеген химик яҡтан көйләй, бар ағзалар һәм системалар эшендә ҡатнаша.
• Тышҡы үҙгәрештәр ваҡытында организмдың эшмәкәрлеген һаҡлай.
• Нервы һәм иммунитетлы системалар менән берлектә:
  • үҫеү;
  • организм үҫеше;
  • енси, ишәйеү эшмәкәрлеге;
  • энергияның барлыҡҡа килеүе, ҡулланыу, һаҡлауҙа ҡатнаша.
• Нервы системаһы менән гормондар:
  • хис-тойғолар;
  • психик эшмәкәрлектә ҡатнаша.

Гландуляр эндокрин система

Гландуляр эндокрин система төрлө биологик әүҙем матдәләрҙең (гормондар, нейромедиаторҙар һәм башҡалар) синтезын, тупланыуын һәм ҡан ағымына бүленеүен тормошҡа ашырыусы эндокрин биҙҙәрҙән ғибәрәт.

Эске секрецияның классик биҙҙәре: эпифиз, гипофиз, гипофиз, тиреоид, паратироид биҙҙәре, ашҡаҙан аҫты биҙҙәренең айырым утрауҙарҙан торған аппараты, бөйөр өҫтө биҙҙәренең кортик һәм мейеһе матдәһе, орлоҡ биҙҙәре, түллек биҙҙәре биҙ эндокрин системаһына ҡарай.

Гландуляр системала эндокрин күҙәнәктәр бер биҙ эсендә тупланған. Үҙәк нервы системаһы эндокрин биҙҙәрҙең гормондарын секрециялау процесын көйләүҙә ҡатнаша. Шул уҡ ваҡытта кире бәйләнеш механизмы буйынса гормондар үҙәк нервы системаһының эшмәкәрлегенә йоғонто яһай, уның эшмәкәрлеген һәм хәлен үҙгәртә.

Организмдың периферик эндокрин функцияларының нервы аша көйләнеүе гипофиздың тропик гормондары (гипофиз һәм гипоталамус гормондары) аша ғына түгел, ә автономиялы (йәки вегетатив) нервы системаһы йоғонтоһо аша ла тормошҡа ашырыла.

Бынан тыш, үҙәк нервы системаһының үҙендә билдәле бер кимәлдә биологик әүҙем матдәләр (моноаминдар һәм пептид гормондары) эшләнә. Шулай уҡ был биологик әүҙем матдәләрҙең күбеһе ашҡаҙан-эсәк трактындағы эндокрин күҙәнәктәре тарафынан да етештерелә.

Эске секреция биҙҙәре (эндокрин биҙҙәр) — үҙенсәлекле матдәләр эшләп сығарыусы һәм уларҙы туранан-тура ҡанға йәки лимфаға бүлеп сығарыусы ағзалар. Был матдәләр гормондар — организмдың тереклек функцияларын химик матдәләр аша көйләүселәр булып тора. Эндокрин биҙҙәр үҙ- аллы ағзалар ҙа, шулай уҡ эпителий (сик буйы) туҡымаларының сығарылмалары ла була ала.

Гипоталам-гипофизар система

Гипоталамус һәм гипофиздың секреция күҙәнәктәре бар. Шул уҡ ваҡытта гипоталамус «гипоталам-гипофизар системаның» мөһим элементы булып һанала.

Гипоталамуста вазопрессин, йәки антидиуретик гормон, окситоцин, нейротенсин синтезлана. Шулай уҡ унда гипофиздың секретор функцияһын тотҡарлай йәки көсәйтә торған биологик әүҙем матдәләр ҙә (соматостатин, тиролиберин йәки тиротропин бүлеп сығарыусы гормон, люлиберин йәки гонадолиберин йәки гонадотропин бүлеп сығарыусы гормон, кортиколиберин йәки кортикотропин бүлеп сығарыусы гормон һәм соматолиберин йәки соматотропин бүлеп сығарыусы гормон) эшләнә.

Эндокрин биҙҙәрҙең күп өлөшөнөң эшен контролдә тотоусы гипофиз организмдың иң мөһим биҙҙәренең береһе булып тора. Гипофиз бик ҙур булмаған биҙ, ауырлығы бер граммдан да кәмерәк, әммә йәшәү өсөн бик мөһим биҙҙәрҙең береһе. Баш һөйәге нигеҙенең батынҡы ерендә урынлашҡан. Баш мейеһенең гипоталамик өлкәһенә аяҡса аша бәйләнгән. Өс бүлкәттән тора — алғы (биҙле йәки аденогипофиз), урта йәки аралыҡ (башҡаларға ҡарағанда аҙ үҫешкән) һәм плакат (нейрохипофиз), урта йәки аралыҡ (башҡаларға ҡарағанда аҙ үҫешкән) һәм артҡы (нейрохипофиз).

Гипофиздың организмындағы әһәмиәтен билдәле бер музыка ҡоралының уйынға ҡасан инергә тейешлеген күрһәтеүсе оркестр дирижёры роле менән сағыштырырға мөмкин.

Гипоталамик гормондар (вазопрессин, окситоцин, нейротенсин) гипофизар аяҡса аша гипофиздың артҡы бүлкәтенә ағып төшә. Шунда депонирлана (һаҡҡа һалына) һәм кәрәк мәлендә ҡан ағымына сығарыла.

Гипофиздың алғы бүлкәте — организмдың төп функцияларын көйләүсе иң мөһим ағза булып тора: нәҡ ошонда периферия эндокрин биҙҙәренең секретор эшмәкәрлеген көйләүсе алты мөһим тропик гормон эшләп сығарыла. тиреотроп гормон (ТТГ), адренокортикотроп гормон (АКТХ), соматотроп гормон (СТГ йәки үҫеү гормоны), лактотроп гормон (пролактин) һәм периферия енес биҙҙәренең функцияларын көйләүсе ике гонадотроп гормон: фолликулаларҙы әүҙемләндереүсе гормон (ФСГ) һәм лютейнизация гормоны (ЛГ).

Тиротропин ҡалҡан биҙенең эшмәкәрлеген тиҙләтә йәки әкренәйтә. Адренокортикотроп гормон (АКТХ) бөйөр өҫтө биҙҙәре ҡабығының эшен көйләй. Соматотропин (үҫеү гормоны) соматомедин йәки инсулинға оҡшаш үҫеү факторҙары аша һөлдә системаһының һәм мускулдарҙың үҫеүен һәм үҫешен контролдә тота.

Өлкән кешелә үҫеү гормонының саманан тыш артыуы акромегалия сиренең үҫешенә килтерә. Был һөйәк ҡалынлығының артыуында, кимерсәк туҡымаһының (танау, ҡолаҡ) һәм бит һөйәктәренең үҫеүе көсәйеүендә сағыла.

Гипофиз менән гипоталамус үҙ-ара тығыҙ бәйләнгән. Гипоталамус менән бергә баш мейеһе, периферия нервы системаһы һәм ҡан әйләнеше системаһы араһында бәйләүсе звено булып торалар. Ә гипофиз һәм гипоталамус араһында бәйләнеш нейросекретория күҙәнәктәрендә етештерелгән төрлө химик матдәләр ярҙамында башҡарыла.

Гипофиздың артҡы бүлкәте гормондар етештермәй. Уның организмындағы роле гипоталамустың нейросекретор күҙәнәктәре етештергән ике мөһим гормонды туплау һәм секрециялау: бөйөрҙәрҙә шыйыҡсаны кире һурып алыуҙы көсәйтеп, организмдың һыу балансын көйләү процестарында ҡатнашҡан антидиуретик гормон (АДХ); шыма мускулдарҙың, шулай уҡ, бала тыуғанда аналыҡтың ҡыҫҡарыуына яуап биреүсе окситоцин.

Ҡалҡан биҙе

Ҡалҡан, йәки тиреоид биҙе (лат. glandula thyr (e)oidea) — умыртҡалыларҙың йодты һаҡлаусы һәм матдәләр алмашыныуын һәм айырым күҙәнәктәрҙең үҫеүен көйләүсе йод составлы гормондар (йодотирондар) етештертереүсе эске секреция биҙе. Унда шулай уҡ организм кимәлендә матдәләр алмашыныуын көйләүсе тироксин (тетраиодотиронин, Т4) һәм трииодотиронин (Т3) синтезлана.

Ҡалҡан биҙенең ауырлығы 20-нән алып 30 г-ға тиклем. Муйындың алғы яғында, ҡурылдыйҙың аҫтында, боғарлаҡ (трахея) алдында урынлашҡан. Кешелә ул күбәләк формаһында, ике бүлкәттән тора (лат. lobus dexter һәм lobus sinister). Бүлкәттәрҙе үҙ-ара боғарлаҡтың (трахея, йәғни һулыш алыу тамағының) ΙΙ-ΙV кимерсәктәре кимәленә тура килгән муйынтыҡ тоташтыра. Ҡалҡан биҙе бүлкәттәренең артында парлы дүрт паратироид биҙ урынлашҡан.

Тыштан ҡалҡан биҙе тел аҫты һөйәгенән аҫтараҡ урынлашҡан муйын мускулдары менән ҡапланған. Биҙ үҙенең фасциаль моҡсайы менән боғарлаҡҡа һәм ҡурылдыйға ныҡлап тоташҡан, шуға күрә был ағзалар хәрәкәт иткәндә бергә күсә.

Биҙ фолликулдарҙан — овал йәки түңәрәк формалағы ҡыуыҡсаларҙан тора. Улар коллоид хәлендәге йодлы аҡһым матдә менән тулған. Ҡыуыҡсалар араһын кәүшәк тоташтырғыс туҡыма биләп тора. Ҡыуыҡсаларҙың коллоид матдәһе эпителий тарафынан етештерелә. Коллид составында ҡалҡан биҙендә синтезланған тироксин (Т4) һәм трийодотиронин (Т3) гормондары бар.

Ҡалҡан биҙенең парафолликуляр йәки С-күҙәнәктәре тарафынан етештерелгән тағы бер гормон — кальцитонин (тәбиғәте буйынса полипептид), организмда кальций һәм фосфат микдарын көйләй. Шулай уҡ әүҙемләшкән хәлендә һөйәк туҡымаһын емерә торған остеокласттарҙың барлыҡҡа килеүенә юл ҡуймай һәм остеобласттарҙың функциональ эшмәкәрлеген һәм үрсеүен әүҙемләштерә. Шулай итеп, кальцитонин ярҙамында һөйәктең яңы туҡымаһы тиҙерәк барлыҡҡа килә. Был гормон паратироид биҙендә барлыҡҡа килгән паратиреоидҡа ҡапма-ҡаршы йүнәлештә эшләй. Ҡанда кальций кимәлен арттыра, һөйәктәрҙән һәм эсәктәрҙән уның ағымын арттыра.

Ошо күҙлектән ҡарағанда, паратироидтың тәьҫире D витаминын хәтерләтә.

Паратироид биҙе

Паратироид биҙе нервы һәм мотор системалары нормаль эшләрлек итеп организмда билдәле генә бик тар сиктәрҙә кальций кимәлен көйләй. Ҡанда кальцийҙың кимәле билдәле бер кимәлдән түбән төшкәндә, был химик элементҡа һиҙгер булған паратироид рецепторҙары әүҙемләшә һәм гормонды ҡанға бүлеп сығара. Паратироид гормоны һөйәк туҡымаһынан ҡанға кальцийҙың бүленеп сығыуын әүҙемләштерә торған остеокласттарҙың эшмәкәрлеген көсәйтә.

Ашҡаҙан аҫты биҙе

Ашҡаҙан аҫты биҙе — ҡатнаш секреция биҙҙәренә ҡарай: ашҡаҙан аҫты биҙенән бөйән эсәгенә сығарыу көпшәләре тоташа һәм уның буйлап аш һеңдереү һуттары ебәрелә.Шулай уҡ, биҙ аша үткән ҡапиллярҙарғы ҡан ағымына туранан-тура гормондар сығарыла.

Биҙҙең оҙонлоғо 12—30 см тирәһе. Ул ҡорһаҡ ҡыуышлығының өҫкө өлөшөндә, бөйән менән талаҡ араһында урынлашҡан.

Ашҡаҙан аҫты биҙенең ҡойроҡ өлөшө (cauda pancreatis) инкретор бүлек— Лангерганс утраусыҡтарынан ғибәрәт. Кешелә был утраусыҡтар бер нисә полипептид гормонын барлыҡҡа килтереүсе төрлө күҙәнәктәрҙән тора:

альфа-күҙәнәктәр — глюкагон етештерәләр (углеводтар алмашыныуын көйләй), инсулинға ҡарата антагонист);

бета-күҙәнәктәр — инсулин етештерәләр (углеводтар алмашыныуын көйләй, ҡандағы глюкоза кимәлен кәметә);

дельта-күҙәнәктәр — соматостатин етештерәләр (күп биҙҙәрҙең эшмәкәрлеген тотҡарлай);

PP-күҙәнәктәр — панкреатик полипептид, йәғни ашҡаҙан аҫты биҙе полипептиды етештерәләр (ашҡаҙан аҫты биҙе секрецияһын тотҡарлай һәм ашҡаҙан һутының секрецияһын әүемләштерә);

Эпсилон-күҙәнәктәр — грелин етештерәләр («аслыҡ гормоны» — аппетитты аса).

Бөйөр өҫтө биҙҙәре

Ике бөйөрҙөң дә өҫтөндә ҙур булмаған пирамидаль биҙҙәр — бөйөр өҫтө биҙҙәре урынлашҡан.

Бөйөр өҫтө биҙҙәре тышҡы кортик ҡатламдан (бөтә биҙ массаһының 80—90 %) һәм эске мейе ҡатламынан торалар, уларҙың күҙәнәктәре төркөмләп ята һәм вена синустары менән солғап алынған.

Бөйөр өҫтө биҙҙәре был ике өлөшөнөң дә гормональ әүҙемлеге төрлөсә. Тышҡы кортик ҡатлам стероид төҙөлөшөнә эйә булған минералокортикоидтар һәм гликокортикоидтар етештерә. Минералокортикоидтар (уларҙың иң мөһиме — альдостерон) күҙәнәктәрҙә иондар алмашыуҙы көйләй һәм уларҙың электролитик тигеҙлеген һаҡлай; гликокортикоидтар (йәғни кортизол) аҡһымдың тарҡалыуын һәм углевод синтезын әүҙемләштерә.

Бөйөр өҫтө биҙҙәренең мейе ҡатламы симпатик нервы системаһының тонусын һаҡлаусы катехоламин төркөмө гормонын — адреналинды бүлеп сығара.

Адреналинды йыш ҡына көрәш йәки ҡасыу гормоны тип атайҙар, сөнки уның бүленеп сығыуы тап хәүеф янаған мәлдәрҙә ҡырҡа арта. Ҡанда адреналин кимәленең күтәрелеүе тейешле физиологик үҙгәрештәргә килтерә — йөрәк тибеше арта, ҡан тамырҙары тарая, мускулдар көсөргәнеш арта, күҙ ҡараһы киңәйә.

Тағы бер тышҡы кортик ҡатлам аҙ ғына миҡдарҙа ирҙәрҙең енси гормондарын (андроген) эшләп сығара. Организмда боҙолоуҙар арҡаһында андрогендар үтә күпләп килә башлаһа, ҡыҙҙарҙа ҡапма-ҡаршы енес билдәләре үҫешә башлай.

Бөйөр өҫтө биҙҙәре кортик һәм мейеһе ҡатламдары төрлө гормондар етештереү менән генә айырылмай. Кортик ҡатлам эшмәкәрлеге үҙәк нервы системаһы, ә мейе ҡатламы эшмәкәрлеге периферия нервы системаһы аша әүҙемләштерелә.

Енес биҙҙәре

Кешенең өлгөрөүе һәм енси әүҙемлеге ир-аттарҙың орлоҡ биҙҙәре һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың түллек биҙҙәрен үҙ эсенә алған енес биҙҙәренән (гонадалар) башҡа мөмкин булмаҫ ине.

Кескәй балаларҙа енси гормондар аҙ миҡдарҙа етештерелә, әммә организм билдәле бер үҫешенә өлгөргән һайын енси гормондар кимәленең тиҙ күтәрелеүе күҙәтелә. Ул саҡта ир-ат гормондары (андрогендар) һәм ҡатын-ҡыҙ гормондары (эстрогендар) кешенең икенсел енси билдәләренең үҫешенә килтерә.

Эпифиз

Эпифи́з (русса шишкови́дное те́ло, лат. corpus pineale, epiphysis cerebri) — нейроген төркөмөнә ҡараған эндокрин биҙе, һорғолт-ҡыҙыл төҫтәге ҙур булмаған шеш формаһында. Урта мейенең дүрт ҡалҡыулыҡ (четверохолмие) районында урынлашҡан.

Эпифиздың функцияһы тулыһынса асыҡланып бөтмәгән. Эпифиз гормональ характерҙағы серотонинды бүлеп сығара. Серотонин шунда уҡ гипофиздың алғы бүлкәтендә гипофир биҙҙәренең лутропин секрецияһын сикләүсе мелатонинға, антигонадотропинға әйләнә. Антигонадотропин менән бер рәттән пинеалоциттар ҡанда калий кимәлен арттырыусы тағы бер аҡһым гормоны барлыҡҡа килтерә. Көйләүсе пептидтарҙар араһында иң мөһимдәре аргинин-васотоцин, тиролиберин, люлиберин булып тора.

Тимус

Ти́мус (лат. thymus, русса ви́лочковая железа, зо́бная железа) — түш һөйәге арты биҙе, кешенең һәм хайуандарҙың күп төрҙәренең лимфопителиаль ағзаһы. Уларҙың иммун системаһы өсөн яуаплы Т-күҙәнәктәренең өлгөрөүе, дифференциацияланыуы, клонлашыуы һайлап алыныуы үтә, һөҙөмтәлә күҙәнәктәр ҡан ағымына, туҡымаларға инә һәм билдәле бер сит антигендарға ҡаршы иммун реакцияһы барлыҡҡа килтерә, әммә үҙ организмына ҡаршы түгел.

Иммун системаһы, шул иҫәптән тимус биҙе (тимус) бик күп гормондар эшләп сығара, уларҙы цитокиндарға йәки лимфокиндарға һәм тимик (йәки тимус) гормондарға — типоэтинға бүлергә мөмкин. Улар Т-күҙәнәктәрҙең үҫеү, өлгөрөү һәм дифференциация процестарын һәм иммун системаһының өлгөргән күҙәнәктәренең функциональ әүҙемлеген көйләй.

Иммунокомпетент күҙәнәктәр тарафынан етештерелгән цитокиндарға түбәндәгеләр инә: гамма-интерферон, Интерлейкинс (1-7 һәм 9-12), шеш некроз факторы, гранулоцитар колонияны әүҙемләштереүсе фактор, гранулоцит-макрофаг колонияны әүҙемләштереүсе фактор, макрофаг колонияны әүҙемләштереүсе фактор, лейкемик ингибитор факторы, онкостатин М, олон күҙәнәктәре факторы һәм башҡалар.

Диффуз эндокрин система

Диффуз эндокрин системаһында эндокрин күҙәнәктәр тупланмаған, ә таралып урынлашҡан.

Ҡайһы бер эндокрин гормондар бауырҙа (соматомедин секрецияһы, Инсулинға оҡшаш үҫеү факторҙары һ.б.), бөйөрҙә (эритропоэтин секрецияһы, медуллиндар һ.б.), ашҡаҙанда (ашҡаҙан секрецияһы), эсәктәрҙә (вазоактив эсәк пептиды секрецияһы һ. б.), талаҡта (сплениндар секрецияһы һ. б.) етештерелә. Эндокрин күҙәнәктәр бөтөн организм буйынса таралған.

Ашҡаҙан-эсәк тракты туҡымаларында урынлашҡан күҙәнәктәр йәки күҙәнәктәр тупланмаһы ҡан ағымына бүлеп сығарған 30-ҙан ашыу гормон тикшерелгән һәм тасуирланған.

Ашҡаҙан-эсәк трактының эндокрин күҙәнәктәре синтезлаған гастрин, гастрин бәйләүсе пептид, секретин, холецистокинин, соматостатин, вазоактив эсәк полипептиды (ВИП), P матдәһе, мотилин, галанин, глюкагон гены пептидтары (глицентин, оксинтомодулин, глюкагонға оҡшаш 1-се һәм 2-се пептид), нейротенсин, нейромедин N, YY пептиды, ашҡаҙан аҫты биҙе полипептиды, Y нейропептиды, хромограниндар (Хромогранин А һәм пептид ГАВК, секретогранин II).

Эндокрин системаны көйләү

Эндокрин контролләүҙе көйләүсе эффекттар сылбыры тип ҡарарға мөмкин. Был осраҡта гормондың эшмәкәрлеге билдәле бер гормондың миҡдарын билдәләүсе элементҡа туранан тура йәки ситләтеп тәьҫир итә.

Үҙ-ара тәьҫир итешеү, ҡағиҙә булараҡ, кире бәйләнеш принцибында барлыҡҡа килә: гормондың мәрәй-ағзаларҙа маҡсатлы күҙәнәктәргә эләгеүе, уларҙың гормондар секрецияһы сығанағына тәьҫир итеүе секрецияны баҫтырыуға килтерә. Секрецияның көсәйеүенә килтергән ыңғай бәйләнеш бик һирәк осрай.

Эндокрин системаһы шулай уҡ нервы һәм иммун системаһы аша көйләнә.

Эндокрин сирҙәр

Эндокрин сирҙәр — эндокрин биҙҙәр ҡаҡшау сәбәпле килеп сыҡҡан ауырыуҙар төрө. Бындай ауырыуҙар нигеҙендә эске секреция биҙҙәре эшмәкәрлегенең артыуы, түбәнәйеүе, йәки боҙолоуы (гиперфункция, гипофункция һәм дисфункция) ята.

Апудо́ма

Апудомалар — полипептид гормондарын етештереүсе ашҡаҙан аҫты биҙенең төрлө органдарында һәм туҡымаларында (башлыса ашҡаҙан аҫты биҙенең islet (инкретор), ашҡаҙан-эсәсәгенең башҡа өлөштәрендәге күҙәнәктәрҙә, тире биҙенең С-күҙәнәктәрендә) барлыҡҡа килгән шештәр булып тора.

Әлеге ваҡытта апудоманың түбәндәге төрҙәре тасуирлана: ВИПома; Гастринома; Глюкагонома; Карциноид; Нейротензинома; ППома; Соматостатинома.

ВИПо́ма

ВИПо́ма (Вернер-Моррисон синдромы, ашҡаҙан аҫты биҙе холераһы, һыу диарея-гипокалемия-ахлоргидрияһы синдромы). Утрау күҙәнәктәренең (йышыраҡ тән һәм ҡойроҡ өлөшөндә) гиперплазияһы йәки шеше (йыш ҡына яман шеш) һөҙөмтәһендә һыу диареяһы һәм гипокалемияһы булыуы менән ҡылыҡһырлана.

Йыш ҡына вазоактив эсәк полипептидын ((ВИП) бүлеп сығарыусы ашҡаҙан аҫты биҙенең утрау күҙәнәктәренән (йыш ҡына тән һәм ҡойроҡ) барлыҡҡа килә.

Һирәк осраҡтарҙа ВИПома үпкә, бауыр, йыуан эсәк һәм бөйөр өҫтө биҙҙәренең ретроперитональ арауыҡтарында тупланған (локалләшкән) ганглионеуробластомаларҙа барлыҡҡа килеүе мөмкин. Улар бала саҡта барлыҡҡа килә һәм, ҡағиҙә булараҡ, яман булмаған шештәргә ҡарай.

Ашҡаҙан аҫты биҙе ВИПо́ма-лары күләме 1…. 6 см тирәһен тәшкил итә. Диагноз ҡуйылған ваҡытта яман шештәрҙең 60 процентында метастазалар барлыҡҡа килеп өлгөргән була

ВИПо́ма ауырыуы бик бик һирәк осрай (йылына 10 миллион кешегә берәү). Йәки ашҡаҙан-эсәк трактының бөтә эндокрин шештәренең 2 процентын тәшкил итә. Сирҙәрҙең яртыһы яман шешкә тура килә. Прогноз йыш ҡына ҙур хәүеф янаған осраҡтарға ҡарай.

Гастринома

Гастринома — ашҡаҙан аҫты биҙендә, бөйәндә йәки ас эсәктәрҙә, хатта перипанкреатик лимфа төйөндәрендә, талаҡ ҡапҡаларында йәки ашҡаҙан стенаһында урынлашҡан G-күҙәнәктәр гиперплазияһы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән яман йәки яман булмаған шеш.

Был шеш күп итеп гастрин етештерә. Һөҙөмтәлә гипергастримия барлыҡҡа килә. Ул париеталь күҙәнәктәрҙе әүҙемләштереү механизмы аша саманан тыш күп тоҙ кислотаһын һәм пепсинды етештереүҙең сәбәбе булып тора.

Ғәҙәти хәлдә G-күҙәнәктәр тоҙ кислотаһы тәьҫирендә гастрин етештереүҙе тотҡарлай.

Әммә гастринома осрағында G-күҙәнәккә кислоталылыҡ факторы йоғонто яһамай. Һөҙөмтәлә ашҡаҙандың, бөйәндә йәки ас эсәктәрҙә бик күп пептик яралар барлыҡҡа килә. Бигерәк тә ашағандан һуң гастрин секрецияһы ҡырҡа арта.

Гипергастринимияның клиник сағылышы — Золлингер-Эллисон синдромы (1-се тип)

Глюкагонома

Глюкагоно́ма — ашҡаҙан аҫты биҙе утрауҙарының альфа-күҙәнәктәрендә барлыҡҡа килгән сыҡҡан шеш, йыш ҡына яман шеш формаһын ала.

Сир эрозиялы дерматоз, ангуляр апапахейлит (кандида ырыуына ҡараған стрептококки тарафынан ауыҙҙың һәм ауыҙ ситенең лайлалы тиресәһенең боҙолоуы), стоматит, глоссит, гипергликемия, нормаохром анемия кеүек симптомдар менән ҡылыҡһырлана. Әкрен үҫә, бауырға метастаз ала. 48 йәштән 70 тиклем йәштәгеләрҙә, йышыраҡ ҡатын-ҡыҙҙарҙа үосрай. 20 миллион кешегә бер осраҡ тура килә.

Канцероид

Канцероид — ашҡаҙан-эсәк трактында барлыҡҡа килгән яман шеш. Шеш гормонға оҡшаш тәьҫир итеүсе бер нисә матдә бүлеп сығара.

Нейротензинома

Нейротензинома — ашҡаҙан аҫты биҙенең һәм симпатик нервы төйөндәре сылбырының апудомаһы . Нейротензин етештерә. Клиник күренеше випомдарҙыҡы менән бер үк.

ППо́ма

ППома — ашҡаҙан аҫты биҙе полипептидын (ПП) бүлеп алыусы ашҡаҙан аҫты биҙе шеше. Клиник сағылыштары юҡ тиерлек. Йышыраҡ бауырҙа метастаз барлыҡҡа килгәс асыҡланып диагноз ҡуйыла.

Сома́тостатино́ма

Соматостатинома — аҡрын үҫеүсе яман шеш. Соматостатин кимәленең күтәрелеүе менән ҡылыҡһырлана. Был һирәк осрай торған сир, 45 йәштән өлкән кешеләрҙә осрай. 40 миллион кешегё 1 осраҡ тура килә.

Ике төрөн айырып йөрөтәләр:

— ашҡаҙан аҫты биҙе дельтаһы күҙәнәктәренән соматостатиниомаһы

— бөйәндең шешенә килтереүсе соматостатин .бүлеп сығарыусы апудома

Клиника нигеҙендә һәм ҡанда соматостатин кимәленең күтәрелеүе буйынса диагноз ҡуйыла . Дауалау: операция, химиотерапия һәм симптомдар буйынса. Прогноз дауалау ваҡытын билдәләүгә бәйле..

Әҙәбиәт

• И. И. Дедов, Г. А. Мельниченко, В. Ф. Фадеев Д 26 Эндокринология. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2007. — 432 с: ил. ISBN 978-5-9704-0529-1

Һылтанмалар

• Учение об органах внутренней секреции — Эндокринология
• Что такое эндокринология и чем занимается эндокринолог?
• Гормоны гипоталамуса, гипофиза