Шаронов Александр Маркович
Шаронов Александр Маркович (18 февраль 1942 йыл, Мордва АССР-ының Шокша ауылында тыуған) — СССР һәм Рәсәй филологы, фин-уғыр ғалимы, тарихсы, фольклорсы, әҙәбиәт белгесе, философы, шағиры, прозаигы. Улы: Марк Шаронов.
| Шаронов Александр Маркович | |
 | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
 СССР Рәсәй |
| Тыуған көнө | 18 февраль 1942 (82 йәш) |
| Тыуған урыны | Шокша[d], Теньгушевский район[d], Мордовская Автономная Советская Социалистическая Республика[d], РСФСР, СССР |
| Һөнәр төрө | ғалим, яҙыусы, шағир |
| Уҡыу йорто | Н. П. Огарёв исемендәге Мордва дәүләт университеты |
| Ғилми дәрәжә | филология фәндәре докторы[d] |
 Шаронов Александр Маркович Викимилектә | |
Фәнни эшмәкәрлеге
үҙгәртергәПрофессор, филология фәндәре докторы (2002), лауреаты дәүләт премияһы Мордва республикаһының дәүләт премияһы лауреаты (1995), М. А. Кастрен Йәмғиәтенең Беренсе Әҙәби премияһы лауреаты (1997, Финляндия), Халыҡ-ара китап күргәҙмә-йәрминкәһе лауреаты (1995), Мордва республикаһы хөкүмәте ҡарамағындағы Дәүләт ҡаҙна учреждениеһы Социаль-иҡтисади мониторинг Фәнни үҙәгенең Төп ғилми хеҙмәткәре, Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзаһы (1999), Г. Р. Державин исемендәге Рус нәфис әҙәбиәт һәм күркәм сәнғәт академияһының мөхбир ағзаһы.
Мерь теле һәм эрзя теле бер телдең диалекты булған тигән һығымтаға килә, һәм эрзя-мерь теле тураһында һөйләү дөрөҫ булыр ине ти. Был теория XIX—XXI быуаттарҙағы рәсми тарихнамәгә ҡаршы килә һәм әлеге фәнни төшөнөү хәлендә. Топонимик мәғлүмәт эрзялар, мерҙар, муромдар һәм мещёра, бергәләшеп һәм аша-аша алмашлап урынлашып, бер территорияла йәшәгән, һәм бынан сығып, улар айырым этнографик төркөмдәргә, тел диалекттарына эйә бер халыҡ булған тигән һығымта яһарға була. Мерь, муром, мещёра, весь, чудь, корел һәм эрзя телдәре боронғо рус теленең нигеҙен тәшкил иткән, һәм «Повесть временных лет» йылъяҙмаһындағы яҙмалар, рус дәүләтселегенә һәм боронғо рус халҡына нигеҙ һалған чудь, весь, мерь һәм словендар менән бер рәттән уны формалаштырыуҙа шулай уҡ литва, латыш, эстон телдәре лә ҡатнашҡан, тип иҫәпләй. Ошо факт был халыҡтарҙың Велесты, Перунды, Мокошь һәм башҡа аллаларҙы хөрмәт иткәнлектәре аша ла раҫлана. М. В. Ломоносовҡа эйәреп («Древняя Российская история от начала российского народа до кончины Великого князя Ярослава Перваго или до 1054 года», С.-Петербург, 1766), А. М. Шаронов «Русь» һүҙен Ра (һуңғараҡ — Волга) йылғаһының атамаһынан килеп сыҡҡан, ти. А. М. Шаронов рус халҡын Рәсәйҙең европа өлөшөндә (Үҙәк һәм Төньяҡ-Көнбайыш Рәсәй) төп халыҡ, тип һанай, славян колонизациялауын кире ҡаға, уны тарихнамә феномены тип атай. А. М. Шаронов, рус телендәге славянизмдар генетик түгел, ә тарихи-мәҙәни фактор тип атай. Ул эрзя һәм рус телдәре составында туранан-тура римлеләр менән аралашыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән бик күп латин һүҙҙәрен күрһәтә. Уның фекере буйынса, рус һәм эрзя халыҡтарының тарихы үҙен яңы күҙлектән тикшереүселәрен көтә.
Тикшеренеүҙәренең төп йүнәлештәре
үҙгәртергәКүп йылдар дауамында Александр Маркович Шаронов ғилми эшмәкәрлегенең төп йүнәлештәре булып түбәндәгеләр торҙо:
- эрзя һәм муҡшы героик эпосы;
- эрзя һәм муҡшы мифологияһы;
- фин-уғыр халыҡтары эпосының китап формалары типологияһы;
- боронғо эрзя һәм боронғо рус тарихы;
- рус-эрзя фольклор-тарихи мөнәсәбәттәре.
Баҫмалары
үҙгәртергәЭрзя (1994, 2014), муҡшы (2001), рус (2003; тулыландырған төрҙә — 2010), венгр (2010), фин (2015) телдәрендәге «Масторава» китаптары, «Мордва халҡының ауыҙ-тел ижады» (1-се том, 2-се китап), (1977), «Инешкипаза ерендә» (2006) китаптары, «Мордовский героический эпос» «Мордва героик эпосы» (2001), «…откуду пошла Руская земля…» «Рус ере ҡайҙан башланған…» (2012, Германия) монографиялары, «Эрзя, Меря, Русь в историографии России» (2013) китаптары авторы. «Эрзя, Меря, Русь в историографии России» (2013) китаптары, «Потехония» (2012, Германия) фантастик повесы һәм «Планета Эра» (2014) прозаһы, 300-ҙән ашыу фәнни хеҙмәт[1] һәм публицистик мәҡәләләр авторы.
«Масторава» эпосынан тыш, «Кудадей», «Тёкшонь», «Нарчатка», «Инешкипаз», «Садко», «Күҙгә күренмәҫ шашка һәм шағир» поэмалары, «Тюштя» хикәйәте, «Планета Эра» фәнни-фантастик повесы, «Потехония» фантастик повесы, «Мөхәббәт һәм кәрлә» повесы, «На земле Инешкипаза» китабы киң танылыу яуланы.
Әҙәби ижадына баһа
үҙгәртергәН. И. Чиняев, Н. И. Ишуткин, Е. И. Чернов, Н. Е. Адушкин, В. И. Дёмин, Н. В. Заварюхин, М. В. Мосин, О. Б. Ткаченко (Украина), М. Дуганчи (Швеция), Н. В. Морохин, А. А. Гагаев, Г. Горланов, О. П. Ингл (АҠШ), Е. А. Шаронова һ. б. тәнҡит һәм әҙәбиәт ғилеме хеҙмәттәрендә, бөтәһе 260 яҙмала А. М. Шароновтың әҙәби ижадына баһа бирелә
|
Һәр халыҡ тормошонда ғәҙәти булмаған ваҡиғалар менән бер рәттән тантаналар һәм байрамдар ҙа була. Урыҫ һәм сит ил әҙәбиәте кафедраһы доценты А. М. Шаронов тыуҙырған «Масторава» эпосы эрзяндар өсөн шундай ваҡиға булды. Егерме йыл дауамында ул эпос өҫтөндә эшләне, эрзя һәм муҡшы халыҡ шиғриәте рухына һәм асылына тап килгән йөкмәткегә һәм формаға өлгәште. Әйтергә кәрәк, «Масторава» авторы үҙенең алдына ҡуйылған бурыстарҙы уңышлы үтәне. «Масторава»ла беҙ йөкмәтке байлығын да, форма матурлығын да, тел нәфислеген дә табабыҙ. «Масторава» теле - ысын эрзя теле. Арттырып әйтмәйем, А. М. Шаронов эрзя әҙәби телен камиллаштырыуға ҙур өлөш индерҙе. «Масторава» - әҙәбиәтебеҙҙә лә, ватаныбыҙ фәнендә лә ғәҙәти булмаған күренеш[2]. | 
|
«Масторава»ға русса инеш һүҙендә Н. В. Морохин, А. М. Шаронов боронғо хикәйәттәрҙе һуҡырҙарса кәүҙәләндермәй, ә эпос ҡанундарын белеп, импровизациялай, тип яҙа:
|
|
Үҙен ижад итеүсе итеп тоймай булдыра алмаған. Ул эпос мотивтары буйынса асылда үҙенең поэмаһын яҙған. Ул уға иң ҡәҙерле уй-фекерҙәрен һәм борсолоуҙарын һалған[3]. |
|
Хәтерегеҙгә төшөрәбеҙ, «Масторава» эпосын сит ил журналистары: Пекка Лентонен[4], Тармо Хаккарайнен[5], Сиркка Сааринен (Финляндия), О. Б. Ткаченко (Украина), Петер Домокош юғары баһаланы[6] (Венгрия):
|
|
эрзя, муҡшы һәм рус телдәрендәге «Масторава» бына тигән әҫәр... ул өмөт тыуҙыра. |
|
Мария Дуганчи (Швеция).
Йәмәғәт тормошо
үҙгәртергә«Масторава» йәмғиәтенең I съезын ойоштороу комитеты ағзаһы һәм уның делегаты (1990), эрзя-муҡшы халҡы I съезының ойоштороу комитеты ағзаһы һәм уның делегаты (1992), эрзя-муҡшы халҡының II һәм IV съездары делегаты (1996) һәм дүртенсе (2004) съезы делегаты, фин-уғыр яҙыусылары VI Бөтә донъя конгресы делегаты (2000), республика, бөтә Союз һәм халыҡ-ара ғилми конференциялар ҡатнашыусыһы, «Эрзянь Мастор» (1993) гәзитенең беренсе мөхәррире, «Чилисема» һәм «Сятко» журналдарының редколлегия ағзаһы, эрзя телен ҡотҡарыу Йәмғиәте фонды идаралығы ағзаһы, эрз халҡы Аҡһаҡалдар советы (Атянь эзем) ағзаһы.
Мөһим фәнни эштәре
үҙгәртергә- А. М. Шаронов. Картина мироздания в мифологии народа Эрзя 2019 йыл 23 май архивланған.
- А. М. Шаронов. О природе эпико-героической поэзии народа Эрзя 2019 йыл 23 май архивланған.
- А. М. Шаронов. Народ Эрзя и Русь: в фокусе русского неславянина 2019 йыл 23 май архивланған.
- А. М. Шаронов. «Мордовский героический эпос: сюжеты и герои»
- А. М. Шаронов. «Эрзя, Меря, Русь в историографии России»
- А. М. Шаронов. «…откуду пошла Руская земля…»
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Шаронов Александр Маркович 2017 йыл 13 июль архивланған.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Шаронов А. М. НАУЧНЫЕ РАБОТЫ 2018 йыл 2 декабрь архивланған.
- ↑ Мосин М.В. Подлинно народный эпос // Известия Мордовии. – 1996. – 2 февраля.
- ↑ Морохин Н.В. «Жизнь вперед шла, радуясь и плача…» // Шаронов А.М. Масторава / Пер. на рус. яз. А.М.Шаронова/. – Саранск: Мордов. кн. изд-во, 2003. – С. 8.
- ↑ Pekka Lentonen. Mastorava on pienen kansan sankaritarina|| Kansan Uutiset. 11.2/1998
- ↑ Mastorava, mordwalaisten sankarieepos || HIIDENKIVI. Suomalainen kulttuurilenti. 6|| 1998
- ↑ Вордксем кыл (Родное слово) № 5 2008(недоступная ссылка)