Федосова Ирина Андреевна
Федосова Ирина Андреевна (17 [29] апрель 1827, Олонецк губернаһы Сафроново ауылы[1] — 10 [22] июль 1899, Олонецк губернаһы Лисицыно ауылы[2]) — халыҡ сәсәниәһе, һыҡтаусы, халыҡ йырҙарын башҡарыусы[3].
| Федосова Ирина Андреевна | |
 | |
| Зат | ҡатын-ҡыҙ |
|---|---|
| Гражданлыҡ |
 Рәсәй империяһы |
| Тыуған көнө | 17 (29) апрель 1827 |
| Тыуған урыны | Петрозаводский уезд[d], Олонецкая губерния[d], Рәсәй империяһы |
| Вафат булған көнө | 10 (22) июль 1899 (72 йәш) |
| Вафат булған урыны | Петрозаводский уезд[d], Олонецкая губерния[d], Рәсәй империяһы |
| Һөнәр төрө | рассказчик, плакальщик |
 Федосова Ирина Андреевна Викимилектә | |
Биографияһы
үҙгәртергәИрина Андреевна Федосова Андрей Ефимович һәм Елена Петровнаның күп балалы ғаиләһендә тыуған. Алты йәшенән эшләй башлай, ә 12 йәшендә туйҙарҙа йырҙарҙа ҡатнашып йырлай башлай. 1840 йылдың аҙағына Заонежьела иҫ киткес сеңләүсе булараҡ киң танылыу ала. 1864 йылда ғаиләһе менән Петрозаводск ҡалаһына күсеп килә.
1880 йылдарҙа Мәскәүҙә, Петербургта, Түбәнге Новгородта, Ҡазанда сығыш яһай. 1895 йылда Петербургта дәүләт йәшерен советнигы Т.И. Филипповтың фатирында йәшәй (Мойка йылғаһы яры буйы, 74). 1899 йылдың яҙында Карелияға кире ҡайта[4].
Юсов Тауы ауылының Кузаранда мәхәллә сиркәүе янында, Онега күле яры буйында зыяратта ерләнә.
Ғаиләһе
үҙгәртергәИре (1849 й.) — Петр Трифонович Новожилов Трифонович (1789—1862)[4].
- улы Иван.
Ижады
үҙгәртергәУнан беренсе фольклор яҙмаларын Олонецкий дини семинарияһы уҡытыусыһы 1867 йылда Васильевич Елпидифор Барсов яҙып ала һәм «Олонецкие губернские ведомости» гәзитендә баҫтырып сығара. Был төрлө жанрҙағы текстар була: ун дини шиғыр, улар рухи шиғыр, «О девяти братьях-разбойниках», «Василий и Софья», «Казань-город» балладалары һәм «Чурилушка Пленкович» былинаһы. Әммә Федосованың төп жанры булып һыҡтауҙар була. Е.В. Барсов ике йыл дауамында «Причитания Северного края» өс томлығына ингән илауҙарҙы яҙып ала, улар фольклористикала һәм этнографияла иң күренекле ваҡиға тип танылған. «Причитания» китабының беренсе өлөшө — «Плачи похоронные, надгробные и надмогильные» — 1872 йылда сыға, икенсеһе — «Плачи завоенные, рекрутские и солдатские» — 1882 йылда, өсөнсөһө — «Свадебные причитания» — 1885 йылда
Фольклорсылар Федосованан бөтәһе 30 000 ашыу шиғыр: һыҡтау-поэма, сеңләү, лирик йырҙар, былина, баллада, әкиәт, мәҡәл, әйтем, тарихи һәм дини йырҙар - яҙып ала. Уларҙы Е. В. Барсов, Ф. М. Истомин һәм О. Дютш, О. Х. Агренева-Славянская яҙып ала.
1895—1896 йылдарҙа Федосова Петербург, Мәскәү, Түбәнге Новгород һәм башҡа ҡалаларҙа сығыш яһай. Ойоштороусыһы Петрозаводск гимназияһы уҡытыусыһы Павел Тимофеевич Виноградов була, уға Т.И. Филиппов, Ф.М. Истомин һәм башҡа йәмәғәт эшмәкәрҙәре һәм фольклорсылар ярҙам итә. Матбуғат Федосованың Рәсәйҙең төрлө ҡалаларында 31 сығышы тураһында хәбәр итә, уларҙың күпселеге Петербургта һәм Түбәнге Новгородта үтә.
1895 йылдың ғинуарында Петербургта Тоҙ ҡаласығында, Фәндәр академияһы ултырышында, Археология институты ултырышында, гимназияларҙа һәм шәхси йорттарҙа сығыш яһай, «урыҫ халыҡ шиғриәтен байытыу өсөн» көмөш миҙал һәм Фәндәр академияһының дипломы менән бүләкләнә; уға фәнни ойошмаларҙың махсус ултырыштары арнала.
1896 йылдың ғинуарында Мәскәүҙә Мәскәү университеты янында тәбиғәт белеме, антропология һәм этнография һөйөүселәр йәмғиәте ултырышында сығыш яһай, унда икенсе көмөш миҙал менән бүләкләнә; Мәскәү археология йәмғиәте һәм Тарихи музейҙа ла сығыш яһай
1896 йылдың июнендә Түбәнге Новгородта Бөтә Рәсәй художество-сәнәғәт күргәҙмәһендә сығыш яһай, уның тыңлаусылары Рәсәйҙең бөтә өлкәләренән килгән кешеләр була, һәм ул иң күп аудиторияға эйә була.
Сәфәрҙәре ваҡытында 1890 йылғы рус әҙәбиәтенең һәм сәнғәтенең күп эшмәкәрҙәре менән осраша — М. Горький, Шаляпин Фёдор Иванович, Н. А. Римский-Корсаков, М.А. Балакирев. Уны шул ваҡыттың эре филологтары — А Н. Веселовский, Л. Н. Майков, В Ф. Миллер һ. б. тыңлай. И.Федосованың сағыу портретын М.Горький «Вопленица» очеркында, «Жизнь Клима Самгина» романында һүрәтләй.
1896 йылда уның тауышы тәүге фонографияларҙың береһенә яҙылған, был яҙыу һаҡлана[5][6].
XIX быуат классикаһына әйләнгән Федосова һыҡтауҙары үҙенең художество кимәле буйынса бөгөнгө көнгә тиклем халыҡ йолаһы шиғриәтенең иҫ киткес өлгөһө булып тора. Уны «халыҡ шағирәһе» тип атайҙар, һәм бында бер ниндәй ҙә арттырыу юҡ — уның һыҡтауҙары күп осраҡта «авторлыҡ» була.
И. А. Федосованан яҙып алынған текстар
үҙгәртергә- Агренева-Славянская О. X. Описание русской крестьянской свадьбы: в 3 т. — Тверь, 1889.
- Барсов Е. В. Из обычаев обонежского народа // Олонецкие губернские ведомости. — 1867. — № 11-14, 16.
- Истомин Ф. М., Дютш Г. О. Песни русского народа. — СПб., 1894.
- Причитания Северного края, собранные Е. В. Барсовым: в 3 ч. (1872, 1882, 1885).
- Причитания Северного края, собранные Е. В. Барсовым : в 2 т. / изд. подгот. Б. Е. Чистова, К. В. Чистов; отв. ред. А. М. Астахова. — СПб.: Наука, 1997.
Бүләктәре һәм танылыуы
үҙгәртергә- Фәндәр академияһы дипломы һәм көмөш миҙалы (1895)
- диплом һәм көмөш миҙал (Мәскәү, 1895)[4].
Хәтер
үҙгәртергә- И.А. Федосованың Кузаранда ауылында ҡәберендә шағирҙар Марат Тарасов һәм Роберт Рождественский булышлығында 1981 йылда яҙыу менән стела ҡуйыла: «Бында бөйөк халыҡ шағирәһе Ирина Андреевна Федосованың кәүҙәһе ята. 1827—1899»[7].
- Петрозаводск ҡалаһының Карл Маркс урамындағы 6-сы йортта И.А. Федосова хөрмәтенә мемориаль таҡтаташ ҡуйылған[8].
- И. А. Федосова исеме менән Петрозаводск ҡалаһының тарихи өлөшөндә, Онега күле яры буйына яҡын урам аталған[9].
- И. А. Федосова исемен Медвежьегорсктың ҡала китапханаһы йөрөтә
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Ныне — Медвежьегорский район, Республика Карелия, Россия
- ↑ Ныне — Медвежьегорский район, Республика Карелия, Россия.
- ↑ Музыкальная энциклопедия / Гл. ред. Ю.В. Келдыш. — «Советская энциклопедия», 1981. — С. 779. — 1055 с.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Сукотова
- ↑ Калугин
- ↑ Рагуева Г. «Я грамотой неграмотна, но памятью я памятна» // Новости Калевалы. — № 12.
- ↑ Красавцева Н. «Схичу-спрячу я скаченую жемчужинку…» День памяти Ирины Федосовой // Карелия. — 2002, 20 июня. — № 61 (908). Архивировано из первоисточника 4 март 2016.
- ↑ Ирина Андреевна Федосова. Компания «Интэрсо». Дата обращения: 27 февраль 2013.
- ↑ Ирина Андреевна Федосова. Компания «Интэрсо».Дата обращения: 27 февраля 2013.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Чистов К. В. Ирина Андреевна Федосова: историко-культурный очерк. — Петрозаводск : Карелия, 1988.
- Чистов К. В. Народная поэтесса И. А. Федосова : Очерк жизни и творчества. — Петрозаводск : Госиздат Карело-Финской ССР, 1955.
- Федосова Ирина (Иринья) Андреевна // Исполнители фольклорных произведений: (Заонежье, Карелия) / изд. подгот. Т. С. Курец. — Петрозаводск, 2008. — С. 251—268.
- Карелия: энциклопедия: в 3 т. / гл. ред. А. Ф. Титов. Т. 3: Р — Я. — Петрозаводск: ИД «ПетроПресс», 2011. С. 203—384 с.: ил., карт. ISBN 978-5-8430-0127-8 (т. 3)
Һылтанмалар
үҙгәртергә- Федосова, Ирина // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
- Федосова Ирина Андреевна // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- Калугин В. Федосова Ирина Андреевна (неопр.). Хронос : Биографический указатель. Дата обращения: 27 февраля 2013.
- Сукотова В. Народная поэтесса (неопр.). Православие в Карелии (2007). Дата обращения: 27 февраля 2013.
- Великая сказительница
- День памяти Ирины Федосовой
- Вы послушайте правду-истину!
- Мороз, Андрей История русской культуры. От Николая I до Николая II. Лекция 4: Фольклор и всплеск интереса к культуре простого народа (рус.). Arzamas. Дата обращения: 5 марта 2018.