Уҡбалыҡ

Уҡбалыҡ (лат. Acipenser ruthenus, рус. Стерлядь) — мәрсен (бикре) һымаҡ балыҡтар ғаиләһендәге (семейство осетровых) йылға балығы; Бикре һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған бик ҡиммәтле аулау балығы.

Уҡбалыҡ
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Хайуандар Суб-батшалыҡ:  Эуметазойҙар Тип/Бүлек:  Ике яҡлы - симметриялы Суб-тип:  Икенсел ауыҙлылар Тип:  Хордалылар Клад:  Баш һөйәклеләр Суб-тип:  Умыртҡалылар Инфратип:  Башһөйәклеләр Клада:  Балыҡтар Супер-класс:  Һөйәкле балыҡтар Класс:  Нурҡанатлы балыҡтар Ярым класс:  Хрящевые ганоиды Отряд:  Бикре һымаҡтар Ярым отряд:  Осетровидные Ғаилә:  Бикреләр Ярым ғаилә:  Осетровые Ырыу:  Бикреләр Төр:  Уҡбалыҡ
Халыҡ-ара фәнни исеме
Acipenser ruthenus Linnaeus, 1758
Һаҡлау статусы
Юғалыуға бирешеүсе төр IUCN 3.1 Vulnerable : 227
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр ITIS   161079 NCBI   7906

Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабы  төр юғала

Төр тураһында мәғлүмәт Уҡбалыҡ ИПЭЭ РАН сайтында

Таралыуы

Ҡара, Азов, Каспий диңгеҙҙәре йылға бассейнында, илебеҙҙең Европа өлөшөндәге һәм Көнбайыш Себерҙәге төрлө йылғаларҙа тереклек итә. Башҡортостандың Ағиҙел йылғаһы һәм уның ҡушылдыҡтары Ҡариҙел Дим йылғаларында йәшәй.

Ҡылыҡһырлама

Башҡорттар был балыҡты сөгә, осломорон тип тә йөрөтә.

Был балыҡтарҙың тәңкәһеҙ. Оҙонса кәүҙәләре 5 буй рәт ромб һөйәк пластиналары бар: бер рәт арҡанан, икешәр рәт ян-яҡтан һәм ҡорһаҡтан үтә.

Баштарының алғы өлөшөндә оҙон томшоҡ — рострум һуҙылған. Ауыҙҙары томшоғоның аҫҡы өлөшөндә урынлашҡан. Ауыҙы аҫтында суҡлы мыйыҡсалары бар.

Шул томшоҡтары менән мәрсендәр аҙыҡ эҙләп һыу төбөндә ҡаҙына, унда йәшеренгән һәр төрлө умыртҡаһыҙ хайуандарҙы табып ашай.

Уҡбалыҡтың оҙонлоғо 125 см-ға, ауырлығы 16 кг-ға етергә мөмкин. Ғәҙәттә, Башҡортостанда иң ҙуры 35—45 см, ауырлығы 1 кг самаһы булғандары осрай.

Арҡаһының төҫө ҡуйы һоро, һорғолт көрән, ҡорһағы аҡ төҫтә. Мороно осло. Ауыҙы аҫҡы, ҙур түгел, суҡлы мыйыҡсалары бар. Ҡойроҡ йөҙгөсө симметрик түгел.

Бөтә мәрсендәрҙең дә ите бик юғары сифатлы һәм улар ныҡ ҡиммәтле ҡара төҫтәге ыуылдырыҡ бирә.

Ҡылсыҡһыҙ ите тәмле булғанға был балыҡ балыҡсылар тарафынан күпләп ҡырылған, шуға ла уны аулау ҡәтғи рәүештә тыйыла.

Йәшәү рәүеше

Мәрсендәрҙең сөсө һыуҙа йәшәй торған төрө. Күберәк һыу төбөндәге хайуандар менән туҡлана.

Көҙгөлөккә (сентәбрҙа) йылғаның тәрән урындарына, соҡорҙарға йыйылып яталар. Ҡышты шулай, туҡланмайынса хәрәкәтһеҙ тиерлек ятыуҙа үткәрәләр.

Ғүмер оҙонлоҡтары 22-30 йыл тирәһе.

Төп сикләүсе сәбәптәр — йылғаларҙың ауыл хужалығы, сәнәғәт һәм көнкүреш ҡалдыҡтары менән бысраныуы; йылғаларҙың һайығыуы, браконьерҙар.

Үрсеүе

Енси яҡтан ата балыҡтар 3—7, инә балыҡтар — 5—12 йәштә өлгөрә. 2—3 йылға 1 тапҡыр апр.—июндә ыуылдырыҡ сәсә.

Ыуылдырығын 7—15 м тәрәнлектә ваҡ ҡырсынташ-ҡомдан торған грунттың көслө ағымлы участкаларында һала.

Үрсеме — 100 мең ыуылдырыҡ. 22 йылға тиклем йәшәй.

Туҡланыуы

Уҡбалыҡ бөжәк, ҡарышлауыҡ, ҡорттар, ҡусҡарҙар, балыҡ ыуылдырығы, моллюскылар, һөлөктәр, һирәкләп һыу үҫемлектәре (башлыса йәйгеһен) менән туҡлана.

Башҡортостан Республикаһында Ағиҙел йылғаһының түбәнге һәм урта ағымдарында (Мәләүез ҡалаһына тиклем) һәм уның ҡушылдыҡтарында (Дим Ағиҙел, Эҫем, Өршәк йылғалары) йәшәй.

Статусы

Башҡортостан Республикаһының һәм РФ-тың Ҡыҙыл китаптарына индерелгән.

Әҙәбиәт

• Нафиҡов Шамил. Һыу буйында балыҡсы.— Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1997.— 176 бит.
• Галеева А. Х. Красная книга // Башкирская энциклопедия . — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2013. — ISBN 978-5-88185-306-8 .
• Баянов М. Г. Редкие виды животных // Башкирская энциклопедия . — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2013. — ISBN 978-5-88185-306-8 .

Һылтанмалар

• Рыбы занесенные в красную книгу Башкирии 2017 йыл 15 май архивланған.
• Башҡорт энциклопедияһы 2016 йыл 6 апрель архивланған.
• Стерлядь
• Красная Книга Российской Федерации 2017 йыл 3 август архивланған.