Тубылғы

Тубылғы (лат. Spiraea); Спирея — япраҡ ҡойоусы декоратив ҡыуаҡтар ғаиләһе, розовых (Rosaceae).

Тубылғы (Спирея)
Спирея Тунберга. Сәскә атҡан сағының дөйөм күренеше.
Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг Домен:  Эукариоттар Батшалыҡ:  Үҫемлектәр Аҫҡы батшалыҡ:  Йәшел үҫемлектәр Бүлек:  Сәскәлеләр Класс:  Ике өлөшлөләр Тәртип:  Роза сәскәлеләр Ғаилә:  Раузалар Подсемейство:  Сейә һымаҡтар Триба:  Спирейные Ырыу:  Спирея
Халыҡ-ара фәнни исеме
Spiraea L., 1753
Синонимдар
Eleiosina Raf. Pentactina Nakai
Төр өлгөһө
Spiraea salicifolia L. — Спирея иволистная
Бүлендек таксондар
См. текст
Викитөркөмдә Систематика Викиһаҡлағыста рәсемдәр GRIN   g:11409 IPNI   ???

Ырыуҙың латин атамаһы бор. грек. σπειρα — «спираль».

Тал япраҡлы тубылғы.
О. В. Томе, «Flora von Deutschland, Österreich und der Schweiz», 1885 китабынан ботаник иллюстрация

Ботаник тасуирламаһы

Өҫтән аҫҡа: Аҡ спирея бөрөһө, япрағы, һары мәтрүшкә япраҡлы спиреяның диаграммаһы, ҙурайтылған сәскәле, япон спиреяһы емеше.

Морфологияһы

Бейеклеге 15 см-ҙан 2,5 м-ға тиклем үҫемлек. Тамыр системаһы тәрән түгел.

Ботаҡтары тура, йәйелеп ятыусан, асыҡ көрәндән ҡараһыу көрәнгә тиклем, буйға ҡатламланған ҡабыҡлы. Йәш үренделәре асыҡ йәшел, һарғылт, ҡыҙғылт йәки көрән, яланғас йәки төклө.

Бөрөләре ваҡ, айырым төрҙәренең оҙонлоғо 0,51 см тиклем, яңғыҙ йәки икешәр урынлаша, түңәрәк, йомортҡа формаһынан алып осло, яланғас йәки төклө, 2 — 8 тәңкәле. Япраҡтары сиратлап теҙелә, тар ланцет-һыҙатлынан түңәрәккә тиклем, 3 — 5-ҡанатлы.

Емеше күп орлоҡло табаҡсалы, башта уртала, ә һуңыраҡ тышҡы яҡтан асыла. Орлоҡтары яҫы, ланцет формаһында, көрән төҫтә, оҙонлоғо 1,5 — 2 мм, киңлеге 0,5 мм, ҡанатлы.

Таралыуы һәм экологияһы

Күп төрҙәре ҡоролоҡҡа сыҙамлы, ҡышҡа сыҙамлы һәм тупраҡ байлығына талапсан.

Спиреялар орлоҡтар ярҙамында үрсей, һабаҡтары менән һәм ҡыуаҡтарҙы бүлеү.

Мәғәнәһе һәм ҡулланылышы

Спиреялар декоратив баҡсасылыҡ һәм урман паркы хужалығында бик баһалана. Ҡыуаҡтарҙың формаһы һәм ҙурлығы, сәскә атыу ваҡыты һәм оҙайлығы, сәскәләрҙең төҫө һәм сәскәлек формаһы буйынса күп төрлө булған үҫемлектәр йәшелләндереү һәм тере ҡоймалар булдырыуға яйлы . Туғыҙ тиҫтәгә яҡын спирея төрөнөң бер нисәһе генә әүҙем үҫтерелә.

Бынан тыш, Спирея ырыуының күп төрҙәре — ҡорт балы һәм дарыу сеймалы сығанағы. Был үҫемлектәрҙең төрлө өлөштәрендә аскорбин кислотаһы, каротин, алкалоидтар, флавоноидтар, сапониндар, дуплаусы матдәләр табылған. Спиреяларҙы тупраҡты нығытыусы үҫемлек булараҡ та ҡулланырға мөмкин.

Классификацияһы

Таксономияһы

Спирея ырыуы составы:

ещё 8 семейств (согласно Системе APG II)

ещё более 60 родов

порядок Розоцветные

подсемейство Спирейные

80—100 видов

отдел Цветковые, или Покрытосеменные

семейство Розовые

род Спирея

ещё 44 порядка цветковых растений (согласно Системе APG II)

ещё 2 подсемейства

Вәкилдәре

Ырыуҙа 80 — 100 төр иҫәпләнә, бында уларҙың ҡайһы берҙәре:

Spiraea affinis R.Parker Spiraea alaskaense Howell Spiraea alba Du Roi — Спирея белая Spiraea albiflora (Miq.) Zabel — Спирея белоцветковая Spiraea alpina Pall. — Спирея альпийская Spiraea arcuata Hook.f. — Спирея дуговидная Spiraea bella Sims — Спирея прелестная Spiraea betulifolia Pall. — Спирея берёзолистная Spiraea blumei G.Don — Спирея Блюме Spiraea canescens D.Don — Спирея сероватая Spiraea cantoniensis Lour. — Спирея кантонская Spiraea chamaedryfolia L. — Спирея дубравколистная Spiraea chinensis Maxim. — Спирея китайская Spiraea corymbosa Raf. — Спирея щитконосная Spiraea crenata L. — Спирея городчатая

Spiraea dasyantha Bunge Spiraea decumbens W.D.J.Koch — Спирея стелющаяся Spiraea densiflora Nutt. ex Torr. & A.Gray — Спирея густоцветковая Spiraea douglasii Hook. — Спирея Дугласа Spiraea flexuosa Fisch. ex Cambess. — Спирея извилистая Spiraea formosana Hayata Spiraea fritschiana C.K.Schneid. Spiraea gemmata Zabel — Спирея почечная Spiraea henryi Hemsl. — Спирея Генри Spiraea hirsuta (Hemsl.) C.K.Schneid. Spiraea hypericifolia L. — Спирея зверобоелистная Spiraea japonica L.f. — Спирея японская Spiraea lasiocarpa Kar. & Kir. — Спирея волосистоплодная Spiraea longigemmis Maxim. — Спирея длиннопочечная Spiraea lucida Douglas ex Greene — Спирея светлая Spiraea media F.Schmidt — Спирея средняя Spiraea micrantha Hook.f. — Спирея мелкоцветковая Spiraea miyabei Koidz. — Спирея Миабе

Spiraea mollifolia Rehder — Спирея мягколистная Spiraea mongolica Maxim. — Спирея монгольская Spiraea myrtilloides Rehder Spiraea nipponica Maxim. — Спирея ниппонская Spiraea palmata Pall. — Спирея дланевидная Spiraea prunifolia Siebold & Zucc. — Спирея сливолистная Spiraea pubescens Turcz. — Спирея пушистая, йәки Спирея опушённая Spiraea rosthornii E.Pritz. — Спирея Ростгорна Spiraea salicifolia L. — Спирея иволистная Spiraea splendens Baumann & K. Koch Spiraea stevenii Rydb. — Спирея Стевена Spiraea thunbergii Siebold ex Blume — Спирея Тунберга Spiraea tomentosa L. — Спирея войлочная Spiraea trichocarpa Nakai — Спирея опушённоплодная Spiraea trilobata L. — Спирея трёхлопастная Spiraea vacciniifolia D.Don — Спирея растопыренная Spiraea veitchii Hemsl. — Спирея Вича Spiraea virginiana Britton — Спирея виргинская Spiraea wilsonii Duthie — Спирея Вильсона

Спиреялар ныҡлы биреү һәләтенә эйә гибридтар, декоратив үҙенсәлектәре буйынса йыш ҡына ата-әсә төрҙәренән өҫтөн:

• Spiraea ×arguta — Спирея острозазубренная
• Spiraea ×cinerea — Спирея серая
• Spiraea ×foxii — Спирея Фокса
• Spiraea ×pikoviensis — Спирея пиковийская
• Spiraea ×sanssouciana — Спирея сансусийская
• Spiraea ×vanhouttei — Спирея Вангутта

Әҙәбиәт

• Спирея // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Род 718. Таволга — Spiraea // Флора СССР = Flora URSS : в 30 т. / гл. ред. В. Л. Комаров. — М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1939. — Т. 9 / ред. тома С. В. Юзепчук. — С. 283—306. — 540, XIX с. — 5200 экз.
• Шульгина В. В. Род 4. Таволга — Spiraea // Деревья и кустарники СССР : дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции : в 6 т. — М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1954. — Т. 3 : Покрытосеменные. Семейства Троходендроновые — Розоцветные / ред. С. Я. Соколов. — С. 269—334. — 872 с. — 3000 экз.
• Александрова М. С. Спиреи. — Кладезь-букс, 2010. — 32 с. — ISBN 978-5-93395-351-7.
• Моисеева Е. В., Щербаков Г. С. Оценка интродукционной устойчивости представителей рода Spiraea L. в Ботаническом саду Воронежского университета // Ботанические сады в современном мире: теоретические и прикладные исследования : Материалы Всероссийской научной конференции / Демидов А. С.. — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2011. [404 Архивировано] из первоисточника 12 май 2012.
• Плотникова Л. С. Спиреи. — МСП, 2004. — 48 с. — ISBN 5-7578-0212-X.

Һылтанмалар

• Смирнова З. И., Рябченко М. Г. Спирея родаының декоратив үҫемлектәрен ҡулланыу (Spiraea L.) йәшелләндереүҙә
• Мартикайнен Н. Бындай төрлө спиреялар. "Флора Прайс"Журналы. 2016 йыл 4 март архивланған. Архивная копия 2016 йылдың 4 мартында Wayback Machine
• Спиреяһы сайтта Декоратив баҡса үҫемлектәре энциклопедияһы.