Википедия

Собибор (үлем лагеры)

нацистар Польшала ойошторған үлем лагеры

Собибор (нем. SS-Sonderkommando Sobibor) —нацистар Польшала ойошторған үлем лагеры. 1942 йылдың 15 октябренән 1943 йылдың 15 майына саҡлы эшләгән. Бында яҡынса 250 мең йәһүд[1][2].үлтерелгән. Шулай ҙа тап Собиборҙа 1943 йылдың 14 октябрендә совет офицеры Александр Аронович Печерский етәкселегендә нацист лагерында мөмкин булмаҫтай ихтилал булған (икенсе ихтилал 1943 йылдың авгусында Треблинка-2 үлем лагерында булғаны мәғлүм).

Собибор
нем. Das Vernichtungslager Sobibor
Рәсем
Кем хөрмәтенә аталған Собибур[d]
Менеджер/директор Франц Штангль[d]
Дәүләт  Польша
 Өсөнсө рейх
Административ-территориаль берәмек Влодава[d]
Каталог коды camps/2031
Карта
 Собибор Викимилектә

Лагерь тарихы

үҙгәртергә

Собибор лагеры Польшаның көньяҡ-көнсығышында Собибур ауылы янында (хәҙерге Люблин воеводствоһы) урынлашҡан булған. Ул «генерал-губернаторлыҡ тип аталған» (Германия оккупациялаған Польша территорияһы) биләмәлә йәшәгән йәһүд халҡын күпләп юҡ итеүҙе маҡсат итеп ҡуйған «Рейнһард операцияһы» сиктәрендә ойошторолған. Артабан лагерға оккупацияланған башҡа илдәрҙән: Нидерланд, Франция, Чехословакия һәм СССР[3][4]йәһүдтәрен килтергәндәр.

1942 йылдың апрелендә лагерь коменданты гауптштурмфюрер СС Франц Штангль булған. Уның штабында 30-ға яҡын СС[5] унтер-офицеры булған шуларҙың күпселеге эвтаназия буйынса программаларҙа ҡатнашыу тәжрибәһенә эйә. Лагерь тирәләй һаҡ хеҙмәтен үтәү өсөн коллаборационистарҙы — Ҡыҙыл Армияның элекке әсирҙәрен килтерәләр, үҙенең төп массаһында (90-120 кеше) украиндар[2] — «травниктар», тип аталыусылар, уларҙың күпселеге «Травники»[6]лагерында өйрәнеү үткән, һәм граждан ирекмәндәрен йәлеп иткәндәр.

Лагерь Собибор полустаногы эргәһендәге урманда урынлашҡан була. Тимер юлы тупикка барып терәлгәнлектән, серҙе һаҡларға булышлыҡ итергә тейеш булған. Лагерь өс метр бейеклектәге дүрт рәт сәнскеле сым менән уратып алынған була. Өсөнсө һәм дүртенсе рәт араһындағы арауыҡҡа мина ҡуйылған булған. Икенсе һәм өсөнсө рәт араһында — патрулдәр йөрөгән. Көн һәм төн, бөтә кәртә системаһын күҙәтергә мөмкинлек биргән вышкаларҙа һаҡсылар дежурҙа торған.

Лагерь өс төп өлөшкә — «лагерсыҡ»ҡа бүленгән булған, уларҙың һәр береһенең билдәле бер ҡаты тәғәйенләнеше булған. Беренсеһендә эшсе лагерь (оҫтахана һәм торлаҡ барактары) урынлашҡан булған. Икенсеһендә — бөҙрәхана барагы һәм келәттәр, бында үлтерелгәндәрҙең әйберҙәрен һаҡлағандар һәм сорттарға бүлгәндәр. Өсөнсөһөдәкешеләрҙе үлтерә торған газ камералары булған. Был маҡсатта ҡушылма бинала пристройкала бер нисә иҫке танк моторҙары урынлаштырылған була, улар эшләгәндә торбалар буйынса газ камераларына [7][4] һөрөм газы бирелгән.

Лагерға килтерелгән күп кенә тотҡондо шул уҡ көндө газ камераларында үлтергәндәр. Бик аҙ өлөшөн генә иҫән ҡалдырғандар, һәм улар лагерҙа төрлө эштәрҙә файҙаланылған [7].

Йыл ярым дауамында лагерҙа (1942 йылдың апреленән 1943 йылдың октябренә тиклем) яҡынса 250 000 йәһүд һәләк ителгән.

Тотҡондарҙы юҡ итеү

үҙгәртергә

Вениамин Каверин һәм Павел Антокольскийҙың «Собибурҙа ихтилал» очергында («Байраҡ» журналы, N 4, 1945)[8] 1944 йылдың 10 авгусында элекке тотҡон Дов Файнберг биргән күрһәтмәләре килтерелә[9]. Файнберг һөйләгәнсә, тотҡондарҙы күпләп ҡырыу «мунса»тип аталған һәм 800-гә яҡын кешене һыйҙырған[7]кирбес бинала башҡарылған

Һигеҙ йөҙ кешенән торған партия «мунса»ға индерелгәндән һуң, ишектәр тығыҙ итеп ябылған. Ҡушылма бинала пристройка тонсоҡторғос газ эшләп сығарған машина эшләгән. Эшләнгән газ баллондарға, шунан шлангтар аша — бинаға бирелгән. Ғәҙәттә ун биш минут эсендә камералағыларҙың барыһы ла быуып үлтерелгән. Бинаның тәҙрәләре булмаған. Бары өҫкө яҡта кескәй генә быяла тәҙрә булған, һәм «мунса яғыусы» тип аталған немец, тәҙрә аша күҙәтеп, үлтереү процесы тамамланғанын белгән. Уның сигнал буйынса газ биреү туҡтатылған, иҙән мехник рәүештә шыуҙырылған һәм мәйеттәр түбәнгә тәгәрәгән. Подвалда вагонеткалар торған, һәм бер төркөм һәләкәткә дусар ителгәндәр обречённые язаланғандарҙың мәйеттәрен уларға тейәгән. Вагонеткалар подвалдан урманға сығарылған. Унда ҙур соҡор ҡаҙылған була, һәм мәйеттәр шунда ташланған. Мәйеттәрҙе өйөп һалып ташыу менән шөғөлләнгән кешеләр әленән-әле атыуға дусар ителгән.

Һуңғараҡ очерк Ҡыҙыл Армия хәрби репортёрҙары Илья Эренбург һәм Василий Гроссмандың «Ҡара китабына» индерелгән.

Ҡаршылыҡ күрһәтергә маташыу

үҙгәртергә

Яңы 1943 йылға ҡаршы юҡ итеү зонаһынан (3-сө зона) биш йәһүд тотҡон ҡасып киткән. Әммә поляк крәҫтиәне ҡасҡындарҙы "һатҡан" һәм «күк полиция» уларҙы эләктергән. Язаға тарттырыу каратель акцияһы барышында лагерҙа бер нисә йөҙ тотҡон атылған.

Шулай уҡ тағы ла бер тотҡон 1-се зонанан ҡаса алған. Ул тауар вагонында Собиборҙан Германияға алып китергә әҙерләнгән үлтерелгән кешеләрҙең кейеме аҫтында йәшеренгән, һәм Хелмға барып етә алған. Күрәһең, уның һөйләгәненән Хелмда Собиборҙа нимә эшләнгәне тураһында белеп ҡалғандар. ҡалған был 1943 йылдың февраль аҙағында Собиборға йәһүдтәрҙең һуңғы партияһын оҙатҡанда, бер нисә кеше эшелондан ҡасырға маташҡан. Влодаванан депортацияланған йәһүдтәр, 1943 йылдың 30 апрелендә Собиборға килтерелгәс, үҙ теләктәре менән вагондан сығырға баш тартҡандар.

1943 йылдың 11 октябрендә тағы ла бер ҡаршылыҡ күрһәтеү осрағы булған, кешеләр, газ камераларына инеүҙән баш тартып, йүгереп ҡаса башлаған. Уларҙың ҡайһы берҙәре ҡойма янында атылған, ҡалғандарын тотоп алып язалап үлтергәндәр.

1943 йылдың 5 июлендә Гиммлер Собиборҙы концентрацион лагерға, әйләндереү тураһында бойороҡ сығарған, бында тотҡондар трофей совет ҡоралын яңынан ҡороу переоснащение менән шөғөлләнгән. Шуның менән бәйле, лагерҙың төньяҡ өлөшөндә (4-се зона) яңы төҙөлөш башлаған. 40 тотҡондан торған «урман командаһы» тип аталған бригада (яртылаш — поляк, яртылаш — голландия йәһүдтәре), Собиборҙан бер нисә саҡрым алыҫлыҡтағы урманда төҙөлөш өсөн талап ителгән ағасты әҙерләргә тотонған. Ҡарауылға ете украин һәм ике эсэсовсы ебәрелгән [10].

Бер ваҡыт был бригаданан ике тотҡон (Шломо Подхлебник һәм Иосеф Курц, икеһе лә — польша йәһүдтәре) украин һаҡсыһы конвойы аҫтында яҡындағы ауылға һыу алырға ебәрелгәндәр. Был ике тоҡон юлда конвоирҙы үлтергәндәр ҙә, ҡоралын алып, ҡасҡандар. Был эш беленгәс, «урман командаһы» эше кисекмәҫтән туҡтатылған һәм тотҡондар лагерға ҡайтарылған. Әммә юлда, шартлы сигнал буйынса, «урман командаһы»ның польша йәһүдтәре ҡаса башлағандар. ҡатнашыуын Голландия йәһүдтәре ҡасырға маташмағандар, сөнки улар, поляк телен һәм урынды белмәгәнлектән, һыйыныу урыны табыуы бик ҡыйынға тура килерен белгәндәр[10].

Ун ҡасаҡ тотолған, бер нисәһе атылған, әммә һигеҙ кешегә йәшенеү насип булған. Ҡулға төшкән ун тотҡондо лагерға алып килгәндәр һәм башҡа тотҡондарҙың күҙ алдында атып үлтерелгәндәр.

Ихтилал

үҙгәртергә

Лагерҙа эшләй, тотҡондарҙың концлагерҙан ҡасыуын планлаштырған йәшерен ойошма эшләгән.

Йылдың июль һәм август 1943 йылдың июлендә һәм авгусында алдараҡ Жолква юденраты башлығы булған польша раввины Леон Фельдхендлер етәкселегендә йәшерен төркөм ойошторолған. Был төркөмдөң планы Собиборҙа ихтилал тоҡандырыу һәм күмәк кешенең ҡасыуын ойоштороуҙан ғибәрәт булған. 1943 йылдың сентябе аҙағында лагерға йәһүд хәрби әсирҙәрен килтергәндәр. Яңы килеүселәр составында лейтенант Александр Печерский була, ул йәшерен подполье төркөмгә инә һәм уны етәкләй, ә Леон Фельдхендлер уның урынбаҫары була[2].

 
«Собибор» концлагерында ихтилал. 1941-1945 йй. Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүҙең 70 йыллығына ҡарата. Рәсәй маркаһы, 2015.

1943 йылдың 14 октябрендә Печерский һәм Фельдхендлер етәкселегенд үлем лагерында тотҡондар ихтилалға күтәрелгән. булырға тейеш Печерскийҙың планына ярашлы, тотҡондар йәшерен рәүештә, берәмләп лагерҙың эсэс персоналын юҡ итергә, ә һуңынан, лагерь келәтендә урынлашҡан ҡоралды ҡулға төшөрөп, һаҡсыларҙы ҡырып бөтөрөргә тейеш булған. План өлөшләтә генә тормошҡа ашырылған — баш күтәреүселәр лагерь персоналынан 11 (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 12) эсэсовсыны һәм бер нисә украин һаҡсыны үлтергән [2], ләкин ҡорал келәтен яулап алыу мөмкин булмаған. Һаҡсылар тотҡондарға тоҫҡап ут асҡандар һәм тотҡондар лагерҙан мина яланы аша үҙҙәренә юл асырға мәжбүр булған. Улар, һаҡсыларҙы ҡыҫырыҡлап, урманға ҡасып киткән.

Эш лагерының 550 тотҡононоң 130-ы ихтилалда ҡатнашмаған (лагерҙа тороп ҡалған), ҡасҡындарҙан яҡынса 80 кеше һәләк була. Ҡалғандары ҡасып өлгөрә. Лагерҙа тороп ҡалғандарҙы немецтар икенсе көндә үк юҡ иткән.

Ҡасып киткәндәренән һуң ике аҙна дауамында немецтар, германия хәрби полицияһы һәм лагерь һаҡсылары ҡатнашлығында, ҡасҡындарға ысын һунар ойоштора. Эҙләү барышында 170 ҡасҡындың эҙенә төшәләр, һәм улар шунда уҡ атып үлтерелә. 1943 йылдың ноябрь башында немецтар әүҙем эҙләүҙе туҡтата. 1943 йылдың ноябренән алып Польшаны азат иткәнгә тиклем Собиборҙың элекке тотҡондарының 90-ға яҡынын (немецтар тота алмағандары) урындағы халыҡ немецтарға тотоп биргән йә коллаборационистар үлтергән. Һуғыш аҙағына тиклем фәҡәт 53 ихтилалсы ғына (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 47 ҡатнашыусы[11]) тере ҡалған.

Икенсе донъя һуғышы барышында Собибор ихтилалы һирәк осраған лагерь баш күтәреүҙәренең берҙән-бер уңышлыһы булып тора. Тотҡондар ҡасып китеү менән, шундуҡ, лагерь ябыла һәм ер йөҙөнән юҡ ителә. Немецтар уның урынында, ерҙе һөрөп, кәбеҫтә һәм картуф сәскән[7].

Икенсе донъя һуғышынан һуң

үҙгәртергә

Лагерь урынында польша хөкүмәте мемориал асҡан. Ихтилалдың 50 йыллығы менән бәйле, Польша президенты Лех Валенса тантанала ҡатнашыусыларға түбәндәге яҙма мөрәжәғәт ебәргән[12]:

Польша ерендә ғәзап һәм түбәнлек, батырлыҡ һәм йыртҡыслыҡ жестокость символдары булған урындар бар. Был — үлем лагерҙары. Гитлер инженерҙары төҙөгән, нацист «профессионалдары» идара иткән лагерҙар берҙән-бер маҡсатҡа — йәһүд халҡын тулыһынса юҡ итеүгә хеҙмәт иткән. Шундай лагерҙарҙың береһе Собибор булған. Кеше ҡулдары тыуҙырған тамуҡ… Тотҡондарҙың ғәмәлдә уңышҡа шансы булмаған, әммә улар өмөтөн өҙмәгән.

Ҡыйыу баш күтәреү ғүмерҙәрҙе һаҡлау өсөн түгел, ә лайыҡлы үлем өсөн көрәш булған. Күпселеге польша гражданы булған 250 мең ҡорбандың намыҫын һаҡлап, йәһүдтәр рух еңеүенә өлгәшкән. Улар үҙенең дәрәжәһен һәм намыҫын ҡотҡарҙылар, улар кешелек ырыуының дәрәжәһен һаҡлап алып ҡалған. Уларҙың ғәмәлдәрен оноторлоҡ түгел, бигерәк тә бөгөн, донъяның күп өлөштәре яңынан фанатизм, расизм, түҙеп тормау менән солғанған, яңынан геноцид тормошҡа ашырыла.

Собибор иҫкәртеү һәм киҫәтеү булып ҡала. Әммә Собибор тарихы — был тағы ла гуманизм һәм дәрәжә васыяты, кешелеклелек триумфы. Был ерҙә ғазапланған һәм һәләк ителгән Польша һәм Европаның башҡа илдәренең йәһүдтәренә хәтер бурысы менән баш эйәм .

2017 йылда Собиборҙағы музей реконструкцияға ябыла. Яңы музей төҙөлөшө бара, әммә уны асыу датаһы 2019 йылдың майына ҡарата билдәле түгел. Монумент һүтелгән һәм төҙөлөш майҙансығында тора. Лагерь урынында бында һәләк булғандарҙы хәтерләтеүсе аҡ төҫтәге таштарҙан тау өйөлгән. Бик күп булмаған һәр бер таш аҫтында (яҡынса 50 дана) фамилияһы, исеме, тыуған урыны күрһәтелгән ҙур булмаған шыршы аллеяһы бар.

1962—1965 йылдарҙа элекке Киевта һәм Краснодарҙа лагерҙың элекке һаҡсыларын хөкөм итеү процестары булған. Шуларҙан 13 һатлыҡ үлем язаһына хөкөм ителә[13].

2011 йылдың 12 майында мюнхен суды Собиборҙың элекке һаҡсыһы Иван Демьянюкты[14].биш йылға төрмәгә хөкөм итте.

2019 йыл мәғлүмәттәре буйынса, Собибор ихтилалында ҡатнашыусыларҙан иҫән-һау ҡалған 1 кеше: поляк Мэйер Зисс билдәле. Сем<u>ё</u>н Розенфельд 2019 йылдың 3 июнендә яҡты донъя менән хушлашты.[15] Аркадий Вайспапир 2018 йылдың 11 ғинуарында вафат булды[16]. Голландка Сельма Энгел-Вейнберг[en] 2018 йылдың 4 декабрендә АҠШ-та[17] , Алексей Вайцен 2015 йылдың 14 ғинуарында вафат була[18].

Хәрби енәйәтселәрҙе хөкөм итеү процестары

үҙгәртергә

1950 йылдың 8 апрелендә берлин суды Эрих Германн Бауэрҙы Erich Bauer үлем язаһына хөкөм иткән. Әммә 1971 йылда хөкөм ҡарары ғүмерлеккә иркенән мәхрүм итеүгә алмаштырыла. Бауэр 1980 йылда Тегель төрмәһендә вафат булған[19].

1950 йылан Франкфурт суды алдына Хуберт Гомерски һәм Йохан Клир[20] баҫа. Йохан Клир аҡлана, ә Гомерски ғүмерлеккә төрмәгә ябыуға хөкөм ителгән. Гомерскиға ҡарата хөкөм ҡарары 1972 йылда юҡҡа сығарыла, ә ул үҙе 1977 йылда азат ителә. Ул 1999 йылдың 28 декабрендә Майндағы Франкфуртта[21]. вафат булған.

1965 йылдың 6 сентябренән 1966 йылдың 20 декабренә саҡлы Хагенда суд процесы булып үтте. 1-се лагерь начальнигы булған Карл Френцель ғүмерлеккә төрмәгә ябыуға хөкөм ителә. Бер ғәйепләнеүсе 8 йыл алған, икеһе дүрт йылға, тағы икеһе өс йылға иркенән мәхрүм ителеүгә хөкөм ителгән, хөкөм 5 ғәйепләнеүсе аҡланған. Обершарфюрер Курт Болендер Kurt Bolender 1966 йылдың 10 октябрендә үҙенә ҡул һала самоубийство. 1982 йылда Френцель азат ителә, әммә төрмәгә 1985 йылда йәнә ғүмерлеккә төрмәгә ябылыуға хөкөм ителә. 1992 йылдың 1 ноябренә оло йәштә булыуы һәм һаулығы насар булыуы сәбәпле, ул ғүмерлек төрмәнән азат ителә. Ғүмеренең һуңғы йылдарын ул үткәрелгән алыҫ түгел Ганноверҙан, йыраҡ түгел, Гарбсенда үткәргән һәм 1996 йылдың 2 сентябрендә 85 йәшендә вафат булған.[22]

1967 йылда, Симон Визенталь тырышлығы арҡаһында, Бразилиянан Франц Штангль экстрадировать ителгән. 1970 йылда ул 400 000 кешене үлтерүгә аҫтыртын булышлыҡ итеүҙә пособничество ғәйепләнеп, ғүмерлеккә иркенән мәхрүм ителеүгә хөкөм ителде[23]. Ул 1971 йылда Дюссельдорф төрмәһендә вафат була[24].

Собибор кинола

үҙгәртергә


  • «Собиборҙан ҡасыу» — Ричард Рашке китабы буйынса нәфис фильм (1987).[25]
  • «Собибор, 1943 йылдың 14 октябре, 16 сәғәт» — режиссёр Клод Ланцмандың документаль фильмы(2001).[26]
  • «Собибор» — режиссёр Константин Хабенскийҙың (2018).[27]
  • «Ҡаҙылған Собибор» (ингл. англ. Sobibor Excavated, the 4 stages of deceit) — Марк Лимбургтың (2018).[28]документаль фильм.
  • «Собибор. Буйһонмағандар» — Сергей Пашкловтың .[29]документаль фильмы.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

үҙгәртергә
  • Печерский Александр Аронович
  • Розенфельд Семён Моисеевич
  • Вайспапир Аркадий Моисеевич
  • Вайцен Алексей Ангелович
  • Попперт Гертруда
  • Карл Френцель
  • Вагнер Густав
  • Ҡуяндарға Мюльфиртель һунары

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ Лев Поляков. Собибор. История Антисемитизма в 2-х томах. Том II. Эпоха познаний.: Москва — Иерусалим, 1998. — 446 с.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Yadwashem. 2017 йыл 27 сентябрь архивланған. // Encyclopedia of the Holocaust (инг.)баш. Ҡалып:Архивировано
  3. ↑ Собибур — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
  4. ↑ 4,0 4,1 «Памяць. Брэст (том II)»., 2001, с. 49
  5. ↑ Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ].
  6. ↑ Trawniki
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Антокольский П., Каверин В. Восстание в Собиборе (глава из «Чёрной книги», Иерусалим, 1980). Впервые опубликовано в журнале «Знамя», N 4, 1945
  8. ↑ Содержание журнала «Знамя» за 1945 год // Русский журнал
  9. ↑ Каверин Веньямин — Ҡыҫҡа йәһүд энциклопедияһынан (рус.)
  10. ↑ 10,0 10,1 Д-р Ицхак Арад, директор мемориального института «Яд ва-Шем». Восстание в Собиборе. Перевёл с иврита В. Кукуй. Журнал «Менора» №26, Иерусалим (1985). Дата обращения: 22 октябрь 2013.
  11. ↑ «Der Tod war die bessere Option», Tageszeitung, 13.10.2008
  12. ↑ Валерий Каджая. Собибор - конвейер смерти. Московский комсомолец (11 апрель 2009). Дата обращения: 19 ғинуар 2015.
  13. ↑ Алексей, сын Ангела. mediaryazan.ru. Дата обращения: 22 ғинуар 2018.
  14. ↑ Суд в Мюнхене приговорил к пяти годам тюрьмы бывшего охранника концлагеря «Собибор» Ивана Демьянюка
  15. ↑ Умер Семен Розенфельд, последний участник восстания в Собиборе 2019 йыл 3 июнь архивланған.
  16. ↑ Ушёл из жизни последний участник легендарного восстания в лагере смерти «Собибор»  (рус.). 13 ғинуар 2018 тикшерелгән.
  17. ↑ Sobibor-overlevende Selma Engel-Wijnberg (96) overleden, 4.12.2018
  18. ↑ Виктор Граков "В Рязани скончался Алексей Вайцен — последний узник лагеря смерти Собибор
  19. ↑ Dick de Mildt. In the Name of the People: Perpetrators of Genocide, p. 381—383. Brill, 1996.
  20. ↑ Процесс против Хуберта Гомерски и Йохана Клира во Франкфурте-на-Майне в 1950 году
  21. ↑ Heike Kleffner und Miriam Rürup: : Das vergessene Vernichtungslager Sobibor: Überblick über die juristische Verfolgung der NS-Täter und die Wahrnehmung in der Öffentlichkeit // www.klick-nach-rechts.de
  22. ↑ Karl Frenzel - Commission on Assisted Dying (en-US), Commission on Assisted Dying (19 февраль 2017). 23 ғинуар 2018 тикшерелгән. 2017 йыл 28 декабрь архивланған.
  23. ↑ Klee, Ernst, Dressen, Willi, Riess, Volker The Good Old Days: The Holocaust as Seen by Its Perpetrators and Bystanders; ISBN 1-56852-133-2.
  24. ↑ Robert S. Wistrich (1982). Who’s Who in Nazi Germany, pp. 295-96.
  25. ↑ Escape from Sobibor (инг.) Internet Movie Database сайтында
  26. ↑ Sobibór, 14 octobre 1943, 16 heures (инг.) Internet Movie Database сайтында
  27. ↑ Sobibor (инг.) Internet Movie Database сайтында
  28. ↑ Sobibor Excavated, the 4 stages of deceit 2018 йыл 3 май архивланған.
  29. ↑ «Собибор. Непокоренные» Фильм Сергея Пашкова, Телеканал «Россия»
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Собибор_(үлем_лагеры)&oldid=1267140» битенән алынған