Села (алла)
Се́ла (Се́ли, Сте́ла) — вайнах мифологияһында ямғыр, ут һәм өй усағы аллаһы[1][2].
| Села | |
 | |
| Зат | ир-ат |
|---|---|
| Алла ... ҡарай | вайнахская мифология[d] |
Ҡылыҡһырлама
үҙгәртергәИнгуштар һәм чечендар динендә иң хөрмәтле алла. Ҡырыҫ, әммә ғәҙел хоҙай, уға халыҡ яҙмышы һәм муллығы бәйле. Чечендар уны "алтын көс"тип йөрөтә. Уның ихтыярына ҡаршы сығыусы, тән йәрәхәттәре яһаусы нарт-орстхойсылар алдында ул физик яҡтан көсһөҙ. Цай-лам тауы түбәһендә йәшәй. Села нарт Пхьарматты кешеләр өсөн ут урлағанға тауға бығаулап ҡуя[3].
Ғаиләһе һәм балалары
үҙгәртергәСела Сел-Сатының һәм алиһә Фуркиҙың (Дарза-нана) ете улының атаһы[4][3].
Атрибуттары һәм символдары
үҙгәртергәАлланың атрибуттары — йәшен йәки «Села киҫәүе» — « Села-хьашк», гонаһлыларҙы һәм енәйәтселәрҙе язалай торған Стела хаьштиг. Яҙ көнө ер йылынып, Села илаһ күҙгә күренмәгән киҫәүе менән уға һуҡҡас ҡына ерҙе һөрөргә мөмкин, тип иҫәпләнгән. Киҫәүе күҙгә күренмәҫ булған, сөнки ул тары бөртөгө ҙурлығында ғына, әммә йылылыҡтың ғәйәт ҙур көсөнә эйә булған. Йәшен һуғыуын шулай уҡ Села торомбашы менән һуғыу тип иҫәпләгәндәр[5].
Йәйғор «Села йәйәһе» — «Села (Стела) Іад», «Сели нуры» — «Сели де» тип атала[6].
Алланың символы булып бөркөт һаналған. Әгәр берәйһе Цейлом тауы эргәһендә осоп барған бөркөттө күреп ҡалһа, ул уға доға ҡылған, сөнки Села ҡайһы берҙә бөркөт ҡиәфәтендә күктә оса тип иҫәпләнгән[7].
Бынан тыш, вайнахтар аллаға бағышланған түбәндәге ҡоштарҙы беләләр: Стела къайг (һайыҫҡан), Стела (Села) Сата (һарығош)- Стеланың күк күкрәү һәм йәшен ҡоштары[6].
Сели культы
үҙгәртергәКалендарь
үҙгәртергәУға аҙнаның өсөнсө көнө (шаршамбы) — «кер Сели» һәм йылдың бишенсе айы [май] — «Сели-бутт» бағышланған. Аҙнаның өсөнсө көнөндә, шаршамбы, өйҙән берәйһенә әйбер, тәү сиратта ут биреү, шулай уҡ көл ташлау тыйылған. Май айында алла хөрмәтенә ҡорбан салалар[4].
Ғибәҙәтханалар һәм йолалар
үҙгәртергә- Жрец Ганыж һүҙҙәре буйынса, Мецхал йәмғиәтендә ғибәҙәтхана Моруч ауылы эргәһендә «Сели тӏе» урынында урынлашҡан.«Һарыҡты Эльгыц янында салалар. Цӏайнсаг (жрец) яланбаш һәм уң ҡулына бер стакан һыра тотоп, көнсығышҡа йөҙө менән боролоп, үҙенең оҙон доғаһын әйтә»[4].
- Академик Шегрен хәбәр итеүенсә, таулы Ингушетияла ҡоро йырында (Гушмагта), йәшен һуҡҡан имән аҫтында ингуштар ант иткәндәр. Был ерҙә биргән ант, вәғәҙә ҡаҡшамаҫ тип һаналған[8]. (О. И. Константинов нәшер иткән Кавказ гәзите йыйынтығы . — Тифлис, 1846—1847).
- Обанда Кори-Сели, фяппинсыларҙа Кеат-Сели, Хамышка кешеләрендә — Воу-Сели бар. -Фаразланыуынса, Кори һәм Кеат — илаһ Сели билдәләгән кешеләрҙең исемдәре. Воу-Сели — Села илаһтың йәшене һуҡҡан башня. Зумсой тау йәмғиәтендә Селгуне һәм Селета — ғибәҙәт байрамдары үткәрелгән ике урын[9].
- Йәй башында Сели хөрмәтенә үткәрелгән байрамға бер аҙна ҡалғас, ҡыҙҙар һәм ҡатындар һыуға баралар. Улар алдан әҙерләнгән бутҡаның (бойҙай йәки кукуруз), майҙың һәм һөттөң бер өлөшөн һыуға ташлайҙар һәм алланан муллыҡ һорайҙар. Йола тамамлағас, ҡатын-ҡыҙҙар һый-хөрмәт менән һыйлана, һуңынан өйҙәренә ҡайталар[8].
Йәшен һуғыуынан үлем
үҙгәртергәЙәшен һуғып үлтергән кешене Села үҙе билдәләгән изгеләр рәтенә индергәндәр. Мәрхүмде ҡанбаба кеүек бөтә аҡ нәмәгә кейендергәндәр. Үлгән кешене ҡайғырып илау тыйылған, мәрхүмгә шул тиклем ҡыйын булыр, хатта уның мәйете ҡара төҫкә инер тип иҫәпләнгән. Кешене йәки хайуанды йәшен һуҡҡан урындар изге вайнах тип һаналған, унда йыл һайын ҡорбан салғандар. Ерләү ғәҙәти ерләүҙән айырылып торған. Жрец Ганыж һүҙҙәре буйынса, берәү егет кейемен кейгән ҡыҙҙы яңылыш үлтергән. Ҡыҙҙы үлтереү хурлыҡ тип һаналған, Һәм Сели үлтереүсене язаһыҙ ҡалдырмаған. Тиҙҙән уны йәшен һуғып үлтерелгән көйө табып алалар. Һәләк булыусының туғандары уның өсөн ғибәҙәтхана төҙөйҙәр [4].
Мифологияла
үҙгәртергәСела-Сатаның тыуыуы
үҙгәртергәГоржай һәм Села
үҙгәртергәБер ваҡыт орстхойсылар көтөүсе Горжайҙың һарыҡ көтөүен урлап алып китергә ниәтләйҙәр. Йыл һайын Сели аллаға ҡорбан килтергән тәҡүәле көтөүсе, берәйһе уның мал-мөлкәтенә язаһыҙ ҡул һуҙырға батырсылыҡ итеүенә оҙаҡ ышанырға теләмәй. Орстхойсылар ысынлап та уның һарыҡтарын ҡыуып алып киткәнлегенә ышанғас, ул Күккә ошондай һүҙҙәр менән мөрәжәғәт итә: «Орстхойсылар минең аҡ (таҙа) көтөүемде ҡыуып алып китергә килде. Унан мин һәр саҡ Аллаға һәм бөйөк изгеләргә иң яҡшы һарыҡты ҡорбан килтерҙем. Ярҙам итегеҙ, бөтөн изгеләр минең яҡлы булығыҙ!» Уның доғаларын күктәрҙә йәшәгән Сели илаһ ҡабул итә: көтмәгәндә дауыл ҡуба, йәшен йәшнәй һәм ҡойма ямғыр яуа, шул мәлдә бөтә халыҡ Горжай менән орстхойсыларҙы ҡыуа сыға. "Яйыраҡ барырға кәрәк; Сели ҡыуып етһен, мин был изгенең ҡабырғаһын ҡыҫырмын!" - ти Сеска-Солса. Ысынлап та, Сели уларҙы ҡыуып етә, һәм Сеска-солса уны тотоп алып, ҡабырғаларын һындыра: дауыл һәм йәшен баҫыла; Сели, азатлыҡ алғас, орстхойсыларҙы эҙәрлекләүен туҡтата һәм һуңғылары Горжайҙың көтөүен язаһыҙ ҡыуып алып китә[3].
Пхьармат
үҙгәртергәПхьармат нарт-орстхойсылар өсөн күк күкрәткес Стеланың утын урлай, шуның өсөн Алла кешеләргә бәлә-ҡаза ебәрә. Быны төҙәтер өсөн ул Стелаға килә, һәм ул уны мәңгелек ғазапҡа дусар итә, Ул Пхьарматты Бешлам (Казбек) тауына сылбыр менән бәйләргә ҡуша. Көн һайын уның янына ҡош Ида осоп килә һәм бауырын суҡый[2][10].
Нәфис әҙәбиәттә
үҙгәртергәҺынлы сәнғәттә
үҙгәртергәҺынлы сәнғәттә хәҙерге заман Рәсәй рәссамы Nelly Freud (Наилә Ерусланова) Селиҙы киндерҙә һүрәтләгән[13].
Топонимияһы
үҙгәртергәСиелтӀа-гӀала (Сиелта-гала) - Хьевхьа ауылының көньяҡ яғындағы урын. Мәжүси осороноң табыныу урыны[14].
Сиелтӏа (Сиелта) - Хьевхьа ауылының көньяҡ яғындағы урын. Унда «СиелтӀа-гӀала» ла урынлашҡан. Бында, моғайын, юғары Алла Селеға бағышланған мәжүси ғибәҙәтхана урынлашҡандыр. (СиелтӀа-ара)[14].
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- Далгат Б. К. Первобытная религия ингушей и чеченцев / С. А. Арутюнов. — М.: Наука, 2004.
- Дахкильгов И. А. Ингушский нартский эпос. — Нальчик, 2012.
- Дахкильгов И. А., Мальсагов А. О. Сказки, сказания и предания чеченцев и ингушей. — Ҡалып:Гр.: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1986.
- Джамбеков Ш. А. Нохчийн фольклор. — Ҡалып:Гр., 1991.
- Чокаев К. З. К вопросу бытования образа Прометея в фольклоре чеченцев и ингушей // Известия Чечено-ингушского научно-исследовательского института истории языка и литературы. — 1972.
- Танкиев Х. Ингушский фольклор. — Ҡалып:Гр., 1991.
- Мелетинский Е. М. Мифологический словарь / Мелетинский Е. М.. — Советская Энциклопедия, 1990.
- Мальсагов А. О. Нарт-орстхойский эпос вайнахов. — Ҡалып:Гр., 1970.
Иҫкәрмәләр
үҙгәртергә- ↑ Далгат Б. К. Первобытная религия ингушей и чеченцев. — Москва: Наука, 2004.
- ↑ 2,0 2,1 Мелетинский Е.В. Мифологический словарь. — Москва: Советская энциклопедия, 1990.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Джамбеков, 1991
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Далгат, 2004
- ↑ Сказки, 1986
- ↑ 6,0 6,1 Алироев И.Ю. Флора и фауна Чечни и Ингушетии. — Москва: Academia, 2001. — ISBN 5-87444-025-9.
- ↑ Дахкильгов, 2012
- ↑ 8,0 8,1 Левин М.Г.Маркелов А.Б.Плисецкий М.С.Токарев С.А.Толстов С.П. Религиозные верования народов СССР / Маркелов М.Т Плисецкий М.С.. — Том 2. — Москва: Атеист, 1931.
- ↑ Левин М.Г.Маркелов А.Б.Плисецкий М.С.Токарев С.А.Толстов С.П. Религиозные верования народов СССР / Маркелов М.Т Плисецкий М.С.. — Том 2. — Москва: Атеист, 1931.
- ↑ Чокаев К.З. К вопросу бытования образа Прометея в фольклоре чеченцев и ингушей. — Известия Чечено-ингушского научно-исследовательского института истории языка и литературы, 1972.
- ↑ Сергей Стратановский. Пхармат прикованный (Действо на основе чеченского мифа о Прометее). Toronto Slavic Quarterly. University of Toronto: sites.utoronto.ca. Дата обращения: 8 июль 2018. Архивировано 8 июль 2018 года.
- ↑ Nelly Freud. К Богу - Села. Книга фанфиков (1 сентябрь 2017).
- ↑ Наиля Ерусланова. vk.com. Дата обращения: 8 июль 2018.
- ↑ 14,0 14,1 Сулейманов А. С. Топонимия Чечено-Ингушетии. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное издательство, 1978.