Рушан теле

Рушан теле — Памир теле, Бәдәхшәндә йәшәгән рушан халҡының теле. Памир телдәренең көньяҡ тармағына ҡараған шуғнан теленә иң яҡын.

Рушан теле
Телдең үҙатамаһы	rixū̊n ziv, риху̊н зив
Илдәр	Тажикстан, Афғанстан
Регионы	Памир, Бәдәхшән
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	18 мең (1990)
Һаҡлыҡ хәле	юҡҡа сығыу ҡурҡынысы бар
Классификация
Категория	Памир телдәре
Һинд-Аурупа телдәре Һинд-Арий телдәре Иран телдәре Көнсығыш Иран телдәре Көнъяҡ-көнсығыш телдәре Памир телдәре
Әлифба	ғәҙәттә яҙыуһыҙ

Рушан теледә һөйләшеүселәр Пәнж йылғаһы менән Тажикстан һәм Афғанстан араһында айырылған булып ҡалалар. Тажикстандың Мөстәҡил Таулы Бәдәхшән өлкәһендә лә, Афғанстандың Бәдәхшән өлкәһендә лә бер Памир теленең булһа ла рәсми дәрәжәһе юҡ.

Ҡулланышы

Рушан теле, башҡа Памир телдәре һымаҡ, яҙыуҙа ҡулланылмай. Инжил тәржемәһе өсөн кирил һәм ғәрәп әлифбаһы нигеҙендә ике әлифба яһалған ине, әммә памириҙәрҙең был әлифбаларҙы ҡулланғандары юҡ. Бына ҡарамаҫтан, бөтә рушандар бала саҡтан уҡ үҙ телдәрендә генә һөйләшеп, мәктәпкә барғанда ғына илдәренең рәсми телдәрен өйрәнгән булалар.

Һүҙ байлығы

Рушан теленең һүҙҙәре күбеһенсә көнсығыш Иран телдәре менән уртаҡ булһа да, бер төркөм һүҙҙәре ялпы Көнсығыш Иран телдәре араһынан да, Памир телдәре араһынан да тик рушан теле менән һарыкүл телендә бар.

Иран телдәренән етеһенең сағыштырма йәдүәле

Башҡортса	Фарсыса	Тажикса	Шуғнанса	Рушанса	Һарыкүлсә	Ваханса	Пуштуса	Әбеҫтәсә
ир бала	pesær (پسر)	pisar (писар)	puts	puc	pɯts	putr	zoj (زوي)	putra
ут	ɒtiʃ (اتش)	otaʃ (оташ)	joːts	yuc	juts	rɯχniɡ	wor, or(اور)	âtar
һыу	ɒb (اب)	ob (об)	xats	xats	xats	jupk	obə(ابہ)	aiwyô, ap
ҡул суғы	dæst (دست)	dast (даст)	ðust	ðost	ðɯst	ðast	lɑs(لس)	zasta
аяҡ табаны	pɒ (پا)	po (по)	poːð	pu:ð	peð	puð	pxa, pʂa(پښہ)	?
теш	dændɒn (دندان)	dandon (дандон)	ðinðʉn	ðinðon	ðanðun	ðɯnðɯk	ɣɑx, ɣɑʂ(غاښ)	?
күҙ	tʃæʃm (چشم)	tʃaʃm (чашм)	tsem	cam	tsem	tʂəʐm	stərɡa(سترګه)	chashman
ат	æsb (اسب)	asp (асп)	voːrdʒ	vurdʒ	vurdʒ	jaʃ	âs(آس)	aspa
болот	æbr (ابر)	abr (абр)	abri	abr	varm	mur	uriədz(اوريځ)	?
бойҙай	gændom (گندم)	gandum (гандум)	ʒindam	ʒindam	ʒandam	ɣɯdim	ɣanəm(غانم)	?
ит	ɡuʃt (گوشت)	ɡuʃt (гушт)	ɡuːxt	ɡuːxt	ɡɯxt	ɡuʂt	ɣwəxa, ɣwəʂa(غوښہ)	?
күп	besjɒr (بسيار)	bisjor (бисёр)	bisjoːr	ghak,fana	pɯr	təqi	ɖer, ziyât(ډېر، زيات)	paoiri, paoirîsh, pouru
бейек	bolænd (بلند)	baland (баланд)	biland	biland	bɯland	bɯland	lwəɻ(لوښ)	berezô, berezañt
алыҫ	dur (دور)	dur (дур)	ðar	ðar	ðar	ðir	ləre(لره، لرې)	dûra, dûrât
яҡшы	χub (خوب)	χub (хуб)	χub	bashand	tʃardʒ	baf	xə, ʂə(ښہ)	vohu
кесе	kutʃik (كوچك))	χurd (хурд)	dzul	bucik	dzɯl	dzəqlai	ləɡ, ləʐ(لېږ)	?
һөйләү	goft (گفت)	guft (гуфт)	lʉvd	luvd	levd	xənak	wajəl(ويل)	aoj-, mrû-, sangh-
ҡылыу	kærd (كرد)	kard (кард)	tʃiːd	tʃigo	tʃeiɡ	tsərak	kawəl(کول)	kar-
күреү	did (ديد)	did (дид)	wiːnt	wuːnt	wand	winɡ	lidəl(ليدل)	dî-

Әҙәбиәт

• И. И. Зарубин. Бартангские и рушанские тексты и словарь. М.-Л., 1937.
• Payne, John, «Pamir languages» in Compendium Linguarum Iranicarum, ed. Schmitt (1989), 417—4