Пуна

Пуна (маратһи पुणे Пуне, Пун) — Һиндостандағы ҡала, Мумбаи ҡалаһынан көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай 150 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Пуна халҡы 3,1 млн тирәһе кеше тәшкил итә (2011). Пуна — Һиндостанда кеше һаны буйынса туғыҙынсы һәм Махараштра штатында икенсе ҡала

Пуна
маратһи पुणे
Нигеҙләү датаһы	1436
Рәсми атамаһы	पुणे
ХФА-лағы транскрицияһы	[puɳe]
Этнохороним	Punekar һәм Punèkar
Рәсми тел	Һинд теле, Маратһи теле һәм инглизсә
Дәүләт	Һиндостан
Административ үҙәге	Пуна һәм дивизион Пуна[d]
Административ-территориаль берәмек	Пуна
Сәғәт бүлкәте	UTC+5:30[d]
Етәксе орган	Pune Municipal Corporation[d]
Халыҡ һаны	5 945 000 кеше (2016)
Административ рәүештә бүленә	41[d]
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	561 ± 1 метр
Туғандаш ҡала	Вакоа-Феникс[d], Сан-Хосе[d], Фэрбанкс[d], Бремен[d], Тромсё, Нагоя, Кейптаун, Фэрбанкс-Норт-Стар[d] һәм Окаяма (префектура)[d]
Сиктәш	Пимпри-Чинчвад[d]
Майҙан	710 км²
Почта индексы	411001–411062
Рәсми сайт	pmc.gov.in
Һештег	Pune
Тема иҡтисады	economy of Pune[d]
Урындағы телефон коды	20
Номер тамғаһы коды	MH 12
Элементтың күренеше өсөн категория	Category:Views of Pune[d]
Пуна Викимилектә

Пуна Мутха йылғаһының уң ярында Декан яйлаһында урынлашҡан. Диңгеҙ кимәленән уртаса бейеклеге — 560 м. Пуна — Пуна округының административ үҙәге.

Ҡала тураһында беренсе мәғлүмәттәр б.э. 847 йылына ҡарай. Пуна — Маратха империяһының беренсе баш ҡалаһы. 18-се быуатта Пуна һиндостан субконтинентында сәйәси үҙәк, Маратха империяһының премьер-министрының урыны була.

Пуна — Махараштра штатының мәҙәни үҙәктәренең береһе була.

Тарихы

Пунала табылған баҡыр пластина 858 һәм 868 йылдарға ҡарай, ул IX быуатта уҡ бында Пуннака булараҡ билдәле игенселек менән шөғөлләнгән ултыраҡ булыуын иҫбатлай. Пластинкалар был төбәктең Раштракутра династияһы идаралығы аҫтында булыуын раҫлай. Был осорҙа Паталешвар ҡорамы комплексы төҙөлә.

IX быуаттан 1327 йылға тиклем Пуна Ядавтар династияһы хакимдары идаралығы аҫтында була. 1595 йылда Пуна Бөйөк Моголдар империяһы хакимдары тарафынан Малоджа Бхосле махараджаһына джагир сифатында бирелә.

Махараджаларҙың идараһы

1626 йылда махараджа Шахаджи Бхосле Ранго Бапуджа Дхадпхалены Пуна менән идара итеүсе итеп тәғәйенләй. Ул ҡала үҫешенә ҙур өлөш индергән беренсе идарасы була. Уның ваҡытында Касба Пет, Сомвар Пет, Равивар Пет кеүек яңы торлаҡ һәм сауҙа кварталдары төҙөлә. 1630 йылда һәм 1636—1647 йылдарҙа ҡалаға Биджапур солтанлығы ғәскәрҙәре һөжүм иткәндән һуң, ҡала яңынан үҙгәртеп төҙөлә. Был осорҙа һалым һалыу һәм ҡала менән идара итеү системаһы үҙгәрә, хоҡуҡ тәртибен нығытыу буйынса саралар ойошторола. 1631 йылда Лал Махал мавзолейы төҙөлә башлай (1640 йылда тамамлана).

1660 йылда Пунаны могол генералы Шаист-хан ғәскәрҙәре оккупациялай, әммә 1670 йылда Маратха конфедерацияһы контроле аҫтына күсә. 1674 йылда Шиваджи Маратхалар империяһына нигеҙ һалғандан һуң һуң Пуна үҫеш ала. Шиваджи ваҡытында Парвати һәм Кондхва төбәктәрендә мелиорация маҡсаттарында дамбалар төҙөлә. Маратха һәм Бөйөк Моголдар араһында 27 йыллыҡ конфликт дауамында, 1703 йылдан 1705 йылға тиклемге осорҙа Пуна могол хакимы Аурангзеб тарафынан оккупациялана.

Пешвалар идараһы

1720 йылда Баджи Рао I Мартахтар дәүләтенең премьер-министры (певша) итеп Чхатрапати Шаданы тәғәйенләй. Ул Пунаны үҙенең базаһы сифатында һайлай һәм Мутха йылғаһының уң ярында Шанивар Вад ҡәлғәһен төҙөй башлай. Төҙөлөш 1730 йылда тамамлана. Маратхалар дәүләтенең пешваларының патронажы ҡалала күп ҡорамдар һәм күперҙәр төҙөй. Пешвалар власы 1761 йылда Панипат янындағы алышта еңелгәндән һуң бөлгөнлөккә төшә.

Британия хакимлығы

1817 йылда өсөнсө Инглиз-маратха һуғышынан һуң Пуна инглиздәр хакимлығы аҫтына күсә һәм Бомбей президентлығы составына инә. Британия колониаль хакимиәте тарафынан ҡаланың көнсығыш өлөшөндә ҙур хәрби база урынлаштырыла. 1858 йылда Пуна муниципалитет статусын ала.

Физик-географик ҡылыҡһырламаһы

Ҡала үҙәгендәге урамдарҙың береһе

Пуна Декан яйлаһының көнбайыш осонда, диңгеҙ кимәленән 560 м бейеклектә урынлашҡан. Пуна территорияһы ярайһы уҡ убалы. Ҡала үҙәге Мутха һәм Мула йылғаларының ҡушылдығында урынлашҡан. Паван һәм Индраяни йылғалары Пунаның төньяҡ-көнбайыш биҫтәләрен киҫеп үтә. Ҡала сейсмик әүҙем зона янында ята, ваҡыт ваҡыты менән көсһөҙ һәм уртаса ер тетрәүҙәргә дусар була.

Климаты

Пуна климаты — 20 -нән 28° тиклем тирбәлгән уртаса температура менән саванналарҙың ярым сүллегенән тропик климатҡа күсемле. 3 миҙгел бүленә: йәй (марттан майға тиклем), муссондар миҙгеле (июндән октябргәсә) һәм ҡышҡы (ноябрҙән февралгә тиклем). 1897 йылдың 30 апрелендә иң юғары температура теркәлгән: 43,4°С. Иң түбән температура — 1935 йылдың 17 ғинуарында: 1,7°С.

Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм кимәле — 741 мм (уларҙың барыһы ла тиерлек июлдән сентябргә тиклем яуа)

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	35,3	38,9	42,8	43,3	43,3	41,7	36,0	35,0	36,1	37,8	36,1	35,0	43,3
Уртаса максимум, °C	30,3	32,8	36,0	38,1	37,2	32,1	28,3	27,5	29,3	31,8	30,5	29,6	32,0
Уртаса температура, °C	20,5	22,0	25,6	28,8	29,7	27,4	25,3	24,5	25,1	25,0	22,3	20,2	24,7
Уртаса минимум, °C	11,4	12,7	16,5	20,7	22,5	22,9	22,0	21,4	20,7	18,8	14,7	12,0	18,0
Абсолют минимум, °C	1,7	3,9	7,2	10,6	13,8	17,0	18,9	17,2	13,2	9,4	4,6	3,3	1,7
Яуым-төшөм нормаһы, мм	0	0,5	5,3	16,6	40,6	116,1	187,2	122,3	120,1	77,9	30,2	4,8	721,7
Сығанаҡ: [1] [2]

Халҡы

Халыҡ һаны динамикаһы

Йыл	Кеше һаны
1951	488 419
1961	606 777
1971	856 105
1981	1 203 351
1991	1 566 651
2001	2 540 069
2010	5 518 688

2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Пуна ҡалаһы агломерацияһының халыҡ һаны 5 518 688 тәшкил итә. Халыҡтың грамоталылыҡ кимәле — яҡынса 81 %. Рәсми теле — маратхи, ярайһы уҡ һинди теле һәм инглиз теле таралған.

Иҡтисады

Автомобиль сәнәғәте, мотоциклдар етештереү үҫешкән. Ҡалала Tata Motors, Mahindra & Mahindra, Mercedes-Benz, Force Motors (Firodia-Group), Kinetic Motors компанияларының предприятиелары урынлашҡан. Һиндостандың башҡа ҙур ҡалаларҙағы һымаҡ, һуңғы йылдарҙа мәғлүмәт технологиялары тармағы үҫешкән.

Транспорты

Пуна университеты

Пуна аэропорты ҡала үҙәгенән төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай яҡынса 10 км влыҫлыҡта ята. Франкфурт һәм Дубайға рейстар, шулай уҡ Һиндостандың башҡа эре ҡалаларына урындағы рейстар башҡарыла. Илдең ҙур ҡалалары менән тимер юл бәйләнеше бар. Ҡалала метрополитен төҙөү проекты бар, системаның беренсе өлөшөн асыу 2013 йылға билдәләнә.

Милли хайвэй № 4 ҡаланы Бомбей, Бангалор һәм Колхапур менән тоташтыра. Хайвэй № 9 — Хәйҙәрабад һәм № 50 — Ахмеднагар, Аурангабад һәм Аланди менән тоташтыра. Тиҙ йөрөшлө алты һыҙатлы экспрессвэй Бомбей-Пуна 2002 йылда төҙөлгән, был юл ҡалалар араһындағы юл сәфәрен ике сәғәткә тиклем ҡыҫҡарта

Иҫтәлекле урындары

Аға хандың һарайы

Пуна ҡасандыр маратха дәүләтенең баш ҡалаһы булған, әммә 1818 йылда уны инглиздәр баҫып ала, һәм шул ваҡыттан алып типик хәрби ҡала булып үҫешә. Пуна социаль реформалар өсөн күп индус хәрәкәттәренең үҙәге була. Йылдам индустриалләштереү ҡаланың ҡиәфәтен күпкә үҙгәртә.

Пуна ҡалаһында раджа Келкар музейына барыу мотлаҡ, унда Динкар Келкарҙың шәхси тупланмаһы ҡуйылған. Уның нигеҙен традицион һинд сәнғәтенең әйберҙәре тәшкил итә. Семәрле таштарҙан төҙөлгән һарай үҙе, ҡорамдың ишектәре, ҡаҙыныу эштәре ваҡытында табылған көршәк әйберҙәре, традицион һинд лампалары, XVII быуат миниатюралары ҡыҙыҡлы.

Тәрбиәле киң аҡландары һәм итальян аркалары менән Аға -хандың һарайы бар. Пуна үҙәгендә таш өйөмдәренән төҙөлгән Паталешвар ҡорамы тора. Ғибәҙәтхана әле лә эшләй.

Пунанан 25 км алыҫлыҡта уба түбәһендә Симха Гад ҡәлғәһе («арыҫлан ҡәлғәһе») тора. Пуна эргәһендә Шиваджи ваҡытында төҙөлгән башҡа ҡәлғәләр— Раджгарх, Торна, Пурандер, Шивнери.

1736 йылда төҙөлгән Шанварвад һарайы Шиваджи империяһынан мираҫ итеп алып ҡалған Певшалар династияһы хакимдарының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. 1827 йылдағы көслө янғын һарайҙың күп өлөшөн юҡҡа сығара, тик иҫке ҡәлғә стеналары, ҙур ҡапҡа, һарайҙың ныҡлы нигеҙе һәм лотостар менән быуа ғына иҫән ҡала.

Парвати ғибәҙәтханаһы ҡала ситендә уба түбәһендә тора. Ҡасандыр был ҡорам Пешва династияһынан хакимдарҙың шәхси ҡорамы булған

Пунала Алыҫ Көнсығыш Француз институтының төбәк үҙәктәренең береһе урынлашҡан.

Джуннар янында мәмерйә ҡорамдарының бер нисә кластеры урынлашҡан. Ҡала тирә -яғында бөтәһе 200-гә яҡын археологик тикшеренеүҙәр иҫәпләнә

Һылтанмалар

• [ Пуна (город в Индии)] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә