Псков ҡәлғәһе

Псков ҡәлғәһе
	Псков ҡәлғәһе
Дәүләт	Рәсәй

Псков ҡәлғәһе — Псковтың оборона ҡоролмалары, үҙәге булып Кром (Псков Кремле) тора.

Тарихы

Ҡәлғә Урта быуаттарҙағы күпселек сик буйы ҡалалары кеүек үк ҡала нигеҙләүҙән — нығытма менән уратып алынған тораҡ төҙөүҙән башлана. Ҡәлғәнең һәм ҡаланың нигеҙ һалыу датаһы билдәле түгел. Бары тик уның беренсе тапҡыр телгә алыныу датаһы ғына билдәле — 903 йыл. Псков Кремле (Кромы) биләмәһендәге археологик ҡаҙыну эштәре унда 8—9-сы быуаттарҙа унда булған славян биләмәләре ер һәм ағас нығытмаларға эйә булыуын күрһәтә. Шул уҡ ваҡытта ҡаланың булыуын «Повесть временных лет» та раҫлай — 903 йылда кенәз Игорҙең «Псковтан» Ольганы кәләш итеп алыуын хәбәр итә.

Беренсе таш нығытмалар XIII быуат уртаһында төҙөлә. XV быуат башында артиллерия үҫеше менән бәйле Псков ҡәлғәләрен башнялар менән нығыталар. Псков ҡәлғәһе XVI быуатта иң яҡшы рус ҡәлғәләренең береһе булып тора. Территория майҙаны 2,15 квадрат километр (215 гектар) тәшкил итә, уны 9 километрға һуҙылған, 40 башня, 14 ҡапҡа, стена, башня һәм ер аҫты юлдары менән нығытылған 5 һыҙат таш нығытма менән ураталар^[1]

Диуарҙары

Псков ҡәлғәһе биш даими формалашҡан нығытма һыҙатына эйә:

1. Псков һәм Великая йылғалары тамаҡтарында Кромдың үҙенең стеналары. Көньяҡта Кромды Довмонтов ҡалаһынан «Перси» (Перша, йәки Довмонтов диуары) — көньяҡта (ал яҡ) Кром стеналары) айырып тора. Төп башнялар — көньяҡта — Смердья (хәҙер — Довмонтов) һәм Великая (Лубянский) — хәҙерге Троицк (Часовая) — ситтәренән «Персей» — Смердья ҡапҡалары менән (һаҡланмаған) һәм Ҙур ҡапҡалар һәм захаб менән айырыла. 1400 йылда Кромдың төньяғында Кутекром башняһы (Кутний костер йәки Мөйөштәге түңәрәк башня), көнсығышта — Урта башня (Снетовой костер) һәм Псков йылғаһы яры буйлап "Персейға тиклем таш диуар төҙөлә.

2. Довмонтов ҡалаһы диуарҙарына (төньяҡтағы «Персей»ҙан (Довмонтов стеналары) башҡа) ҡәлғәнең кенәз Довмонт (1266—1299 йылдарҙа идара итә) посады урынында төҙөлгән көньяҡҡа дауамы. Бында административ үҙәк күсерелә, XIV быуатта ул Довмонтов ҡалаһы (беренсе тапҡыр «Довмонтов ҡалаһы» 1370 йылда телгә алына) тип атала башлай^[2]^[3]. XV быуатта бында Рыбницкий (Изге ҡапҡа өҫтөндәге башня) һәм Власьевская башня төҙөлә.

Ваҡыт үтеү менән Довмонтов ҡалаһы Кром ансамбленә инә (урам булараҡ).

3. Борис посадник диуары (1309). Был диуар һаҡланмаған: ул хәҙерге Профсоюз урамы һыҙаты буйлап үтә һәм Псков (Кром яғына) йылғаһында, Буй яғынан Петр һәм Павел сиркәүе янында тамамлана.

XIV быуатта бында бер нисә башня төҙөлә: Иҫке костер, Һаңғырау костер, манараһы менән Плотинский (Яҫы) ҡапҡалары менән Яҫы башня — шулай уҡ һаҡланмаған.

4. Урта ҡала диуары (1375 йыл) — һаҡланмаған тиерлек — хәҙерге Пушкин урамы буйлап үтә һәм буйлап Мстислав башняһына барып төртөлә (1375 йыл). Таш Мстислав башняһына тиклем бында ағас Бурковский костер (башня) урынлаша. Унан йылғаға перпендикуляр рәүештә туғыҙ башня менән нығытылған стена сыға (һаҡланмаған).

5. Окольный ҡалаһы стеналары Псков аръяғынаса дауам итә. Дөйөм алғанда, Псков аръяғының Застенный һәм Гремячая урамдары буйлап диуарҙың бер өлөшөнән башҡа, һаҡлана (Свердлов урамы (Стенной) буйлап Окольный ҡалаһында).

1465 йылда ағас стеналар Полонище һәм Застеньены — Псков һәм Великий йылғалары араһындағы ҡаланың яңы райондарын (Окольный) элекке диуарҙары тышынан уратып ала. XV быуат аҙағында—XVI быуатта төҙөлгән һәм ҡәлғәне көньяҡ баҫҡынсылығынан, шул иҫәптән 1581—1582 йылдарҙа Стефан Баторияның Польша ғәскәрҙәре ҡамауынан һаҡлауҙа көньяҡтағы Покровская, Свинузский (Свинорский), Ҙур, Петр, Михайловка башнялары мөһим роль уйнай.

Псков аръяғы стенаһы (һуңыраҡ төҙөлгән Гремячая, Глухой, Волков, Варлаам башнялары һәм Түбәнге рәшәткәләр эргәһендә Бейек башнялары менән) 1481 йылда таштан төҙөлә.

1500 йылда Псков тамағында, уны ҡаршы ярҙарында, ике — Яҫы һәм Бейек (Воскресенск) башнялары төҙөлә. Бер ни тиклем һуңыраҡ улар араһында һыу өҫтөнән йылғаға Түбән рәшәткәләр менән төшкән лиуар төҙөйҙәр. 17-се быуатта был ағас стенаны тимерҙән ҡойолған бүрәнә рәшәткәләре ялылмалы^[1] арка уйымдары булған таш стена менән алмаштыралар.

1518 йылда Псков аръяғының Никольск башняһы менән Козьмодемьянский (Гремячая) башняһы араһында һыу ағыҙыу ҡоролмалары — Үрге рәшәткәләр (Псков тамағындағы Түбәнге рәшәткәләр кеүек үк) төҙөлә. Уларҙан беҙгә тиклем Козьмодемьянск башняһы һәм Никольск башняһының диуарҙары килеп еткән^[1].

Псков ҡәлғәһе башнялары

Крома райондары һәм Довмонтов ҡалаһы башнялары:

Власьев башняһы
Довмонтов башняһы
Рыбницк башняһы (Изге ҡапҡалар башняһы)
Троицк башняһы (элекке Ҙур (Лубянск) башняһы,һуңынан Часовая башня, захаблы Ҙур ҡапҡалар)
Урта башня (Снетной костёр) (1400—1417 йй.)
Кутекрома башняһы (Мөйөштәге түңәрәк башня) (1400 й.)
Түбәнге рәшәткәләрҙең Яҫы башняһы (1500 й.)

1309 йылғы посадник Борис башняһы — XIV быуатта төҙөлгән — һаҡланмаған:

Иҫке костер
Һаңғырау костер
Яҫы башня

1375 йылғы Урта ҡаланың стеналарындағы башнялар — XV быуаттарҙа төҙөлгән — һаҡлнмаған (беренсеһенән башҡа):

Мстислав башняһы (Кислинск) — һаҡланған (Великая йылғаһы ярында)
Никольск башняһы
Ҡапҡалы Ҙур башня
Васильевский башняһы
Ҡара ҡапҡалы Трупеховский башнялары
Куричья башняһы
Ҡапҡалы Петр башняһы
Ҡапҡалы Козья башняһы
Кумина
Кстовский (Петропавловский)

Окольный ҡалаһы стенаһы башнялары:

Никольский грановитый (Юғары рәшәткә эргәһендә)
Михайлов башняһы
Петр башняһы (XVI быуат уртаһы)
Ҙур ҡапҡалы Ҙур башня (1469 йылдан — таштан)
Свинузский (Свинорский) башняһы
Покров башняһы (XV быуат аҙағы — XVI быуат башы)
Георгий (Егорьевский) башняһы

Псков аръяғы башнялары:

Түьәнге рәшәткәләрҙең Бейек башняһы (1500 й.)
Варлаам мөйөш башняһы (XV быуат һуңы — XVI быуат башы)
Варлаам башняһы-захаб менән ҡапҡа (XV быуат аҙағы — XVI быуат башы, 1615 йылда Адольф Густав II етәкселегендә шведтар таарфынан емерелә)
Быков башняһы
Загряжский башняһы (Загряжский захаб) (XVII быуат башы)
Волков башняһы
Ҡапҡалы Ильин башняһы
Образ башняһы (Образ захабы) (1620 йылдар)
Һаңғырау башня
Толокнянка (XVI быуат, XIX быуатта тулыһынса емерелә)
Гремячий (XVI век, XIX быуатта тулыһынса емерелә)
Гремячая (Козьмодемьянский) башняһы (1525 йыл) (Үрге рәшәткәләр эргәһендә)