Оло Учалы (күл)
Оло Учалы, Оло Асыуҙы[4] (рус. Большие Учалы) — Башҡортостандың Учалы районындағы күл. Учалы ауыл Советы биләмәһендә урынлашҡан [3] Район үҙәге Учалы ҡалаһынан төньяҡтараҡ, Учалы ауылынан көньяҡтараҡ урынлашҡан. Яйыҡ йылғаһы бассейнына ҡарай. Көнбайышта ятҡан Ҡарағайлы күле менән тоташҡан[1].
| Озеро | |
| Оло Учалы | |
|---|---|
| башҡ. Оло Учалы | |
| Морфометрия | |
| Абсолют бейеклеге | 511[1] м |
| Үлсәме | 3[3] × 1,5 км |
| Майҙаны | 3,06[2] км² |
| Иң тәрән урыны | 6 м |
| Уртаса тәрәнләк | 2,5[3] м |
| Урынлашыуы | |
| 54°20′39″ с. ш. 59°25′36″ в. д.HGЯO | |
| Ил | |
| РФ субъекты | Башҡортостан |
| [[административ бүленеше Рәсәй|Район]] | Учалы районы |
| Идентификаторы | |
| Код в ГВР: 12010000111112200000324 | |
Топонимикаһы үҙгәртергә
Ғалим һәм сәйәхәтсе Иван Лепёхин үҙенең юл яҙмаларында күлгә «Ашулы» тигән аңлатма бирә, һәм — «асыулы» тип тәржемәләй. Башҡорт телендә «асыулы» — русса «гневный» тигән һүҙ бар, татар телендә лә шундай уҡ мәғәнәгә эйә — «ачулы» һүҙе бар[5].
Тасуирламаһы үҙгәртергә
Төньяҡтан көньяҡҡа күлдең оҙонлоғо 3 км самаһы[3], күл өҫтө майҙаны яҡынса 3,06 км².[2] Иң тәрән урыны 6 метр.[6]. Тектоник сығышлы (икенсе фараз буйынса — карст-суффозион[7]). РКүл рельефы тигеҙ түгел, уның көнсығыш өлөшөндә улаҡ үтә[6]. Күлдең төбө мәтеле һәм сапропель ултырма-ҡатламдар менән ҡапланған[6].
Биологияһы үҙгәртергә
Күлдә суртан, йәйен, Ҡорман, һаҙан, судак, Опто (балыҡ), Табан (балыҡ), ташбаш һәм сабаҡ тереклек итә[6]. Планктондан Оло Учалы һәм күрше Ҡарағайлы күлендә эвглен ылымығы Phacus caudatus билдәләнә [8].
Экологияһы үҙгәртергә
Оло Учалы күле экологик яҡтан бысранған. Техно-Николь заводы (эллеке Учалы төҙөлөш материалдар заводы, Учалы картон-рубероид заводы) күлгә ҡалдыҡтарҙы түгә. Яҡындағы Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты эшмәкәрлеге йоғонтоһо арҡаһында: 1970—1980-се йылдарҙағы карьерҙағы өҙлөкһөҙ шартлатыуҙар, сульфид саңы яуып торғанлыҡтан, күлдәге был ултырмалар аномаль химик составҡа эйә. Һуңғы ярты быуатта был ҡатламдарҙа ауыр металдар тупланыуы: баҡыр өсөн 1 килограмға 300 миллиграмм, цинк — 1000-6000, ҡурғаш — 70 һәм кадмий — 4 (Урал күлдәрендә уларҙың типик (хас-фоновый) тупланмаһы 48, 79, 21 һәм 0,37 мг/кг тәшкил итә). Күл төбөндәге ҡатламдарҙың күҙәүекле һыуҙарында сульфат-ион концентрацияһы артҡан , 2825 мг/л тиклем барып етә, эсәр һыуҙарҙа булырға тейешле сиктән (ПДК- предельно допустимая концентрация) байтаҡҡа артығыраҡ[9].
Шулай уҡ ҡарағыҙ үҙгәртергә
Иҫкәрмәләр үҙгәртергә
- ↑ 1,0 1,1 Карта бите N-40-59-Г. Масштаб: 1 : 50 000. Издание 2001 г.
- ↑ 2,0 2,1 «Оло Учалы (күл)» — информация об объекте в Государственном водном реестре
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Генеральный план СП Учалинский сельсовет муниципального района Учалинский район РБ. uchaly.bashkortostan.ru. — Официальный сайт Администрации Муниципального района Учалинский район Республики Башкортостан. Дата обращения: 2016-6-5. 2016 йыл 23 август архивланған.
- ↑ Словарь топонимов Башкирской АССР. Уфа, Башкирское книжное издательство, 1980 г.
- ↑ Матвеев А.К. Географические названия Урала: Топонимический словарь. — Екатеринбург: ИД «Сократ», 2008. — С. 296. — 352 с. — 8000 экз.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Озеро Большие Учалы, reki-ozera.ru
- ↑ А.В. Сидоренко. Геология СССР. — РИПОЛ Классик, 2013. — С. 32. — 730 с. — ISBN 5458520580.
- ↑ М. Г. Баянов, В. Г. Боев, М. И. Ярушина. Водные экосистемы Урала, их охрана и рациональное использование: информационные материалы. — УНЦ АН СССР, 1986. — 175 с.
- ↑ Шафигуллина Г.Т., Удачин В.Н. Содержание тяжёлых металлов в донных отложениях Учалинской геотехнической системы // Разведка и охрана недр. — 2009. — № 1 (ғинуар).