Нарт эпосы

На́рт (На́ртов) эпосы (осет. Нарты кадджытæ / Нарти кадæнгитæ, ҡаб.-черк. Нартхэр, абх. Нарҭаа ражәабжьқәа) — нигеҙен батырҙарҙың (нарттар) килеп сығышы һәм мажаралары тураһында риүәйәттәр тәшкил иткән ҡайһы бер Төньяҡ Кавказ халыҡтары эпосы. Абхаз-адыг халыҡтары, балҡарҙар, ингуштар, ҡарасайлылар, осетиндар, чечендар эйә. Айырым циклдар шулай уҡ грузиндарҙа (свандарҙа, хевсурҙарҙа, рачинлыларҙа) һәм ҡайһы бер Дағстан халыҡтарында билдәле.


Абхазия Республикаһы Милли банкы инвестицион тәңкәһе (уңда реверста — ат өҫтөндә һыбай нарт һүрәте)

Прозаик һәм шиғри формаһы бар. Әҫәрҙең нигеҙендә Кавказда йәшәгән автохтон халыҡтарҙың, шулай уҡ төньяҡ-иран халыҡтарының (скиф-сарматов) халыҡтарының боронғо эпик цикл һәм мәҙәниәте ята^[1].

Эпостың барлыҡҡа килеүе

Тикшеренеүселәр фекеренсә, эпос б. э. т. VIII—VII быуаттарҙа барлыҡҡа килә башлаған, ә б. э. т. XIII—XIV быуаттарҙа тарҡау хикәйәттәр, ниндәй ҙә булһа герой йәки ваҡиға тирәләй тупланып, циклдарға берләшә башлай^[1].

Тикшереүселәр «нарт» һүҙенең сығышына буйынса берҙәм фекергә килмәгән. Шулай итеп, уларҙың бер өлөшө иран һүҙе «нар» (ир-егет) тигән һүҙ менән оҡшаш ти, икенселәре «нæ арт» (беҙҙең ут) йәки боронғо һинд тамыры «нрт» (бейергә) менән бәйле, ти. В. И. Абаев фекеренсә, «нарт» тигән һүҙ монголдарҙың «ҡояш» нара тамырына барып тоташа (был эпостың күп геройҙары соляр мифҡа бәйле).

Нарт эпосының килеп сығыу мәсьәләһе ҡатмарлы. Абаев Василий Иванович эпосты булдырыусы халыҡ — осетиндар тип раҫлаған:

«Нарт» термины осетин телендәге «т» күплек күрһәткесен тәшкил итә һәм осетин фамилиялары исемдәре тибы буйынса барлыҡҡа килә: тимәк, ул Кавказдың башҡа халыҡтарына ла осетин биҙәлешендә ингән.

Ҡайһы бер нарт сюжеттары, В. Миллер һәм Ж. Дюмезиль күрһәткәнсә, осетиндарҙың алыҫ ата-бабалары — скиф-сармат ҡәбиләләренең көнкүрешенә һәм ғөрөф-ғәҙәттәренә оҡшаш.

Уархаг, Ахсар, Ахсартаг, Урузмаг исемдәре, ҡатын-ҡыҙ исеме Ацырухс, мөғжизәле сеүәтә Уацамонга атамаһы — бәхәсһеҙ иран сығышлы.

Төп героиня Сатананың (Шатана) исеме, сығышы асыҡ булмаһа ла, б. э. т. II быуат ваҡиғаларына (Кавказ аръяғына аландарҙың походы) бәйле әрмән рапсодаларында, шулай уҡ Сукиас етәкләгән Әрмән Апостол Сиркәүенең, сығышы менән аландар, Әрмәнстанға батша ҡыҙы (принцесса) Сатеникты оҙатып барыусы изге яфаланыусы сукиасяндар тураһында житиеһында һаҡланып ҡалған.

Сосруко (Сослан) исеме, күрәһең, төрки (ноғай) сығышлы, б. э. XII быуатынан алып осетин тупрағында (батшабикә Тамараның ире Давид-Сослан осетин биләүсеһе) сағыла; Сосруко исеме, л-р-ҙың законлы өҙөклөгөнә бәйле, Сослан исеменең "адыглашыуы"н күрһәтә.

Батрадз исеме Батыр-ас тигәндән барлыҡҡа килгән һәм «ас (алан) баһадиры тигәнде аңлата».
Быларҙың барыһы ла эпостың матди үҙәге булып скиф дәүеренә ҡайһы бер элементтар менән бәйле булған һәм башҡа халыҡтар, шул иҫәптән Кавказ халыҡтары менән аралашып өҙлөкһөҙ байыған боронғо алан циклы хеҙмәт иткәненә шик ҡалдырмай.
— Abaev Vasily Ivanovich, The Ossetian Epic // Tales of the Narts Ancient Myths and Legends of the Ossetians Translated by Walter May. Edited by John Colarusso and Tamirlan Salbiev. Princeton and Oxford: Princeton University Press, 2016

Америка тикшеренеүсеһе Джон Коларуссоның «Кавказдағы нарт сагалары: черкес, абазин, абхаз һәм уғырҙар мифтары һәм легендалары» тигән ҙур хеҙмәтендә көнбайыш кавказ сагалары боронғо ядроны үҙендә һаҡлай, ә «нарт» һүҙе һинд-европа тамырлы иран сығышлы, һәм «ир-егет, батыр» тигәнде аңлата. Дж. Коларуссо фекеренсә, нарт корпустарының иң архаик төрө булараҡ, нарт эпосының көнбайыш-кавказ версиялары (адыг, абхаз-абазин) бик ҡиммәтле, сөнки уларҙа архаик автохтон һыҙаттар бар, ул, осетин версияһынан айырмалы, «бик талғын хикәйәләүҙе формалаштырыу өсөн эшкәртелгән» «төп традицияларҙы һәм ышаныуҙарҙы формалаштыра торған ғәҙәти булмаған бөтә деталдәрҙе» һаҡлап ҡалған^[2].

Кавказды өйрәнеүсе икенсе ғалим Е. И. Крупнов эпосты булдырыусы тип Кавказ телдәр ғаиләһе халыҡтарын (абазиндар, абхаздар, адыгтар (черкестар), ингуштар, чечендар) һанай, ә иран телле осетиндарҙа һәм төрки телле балҡарҙарҙа һәм ҡарасайҙарҙа нарт эпосының үҫешкән циклдарының булыуы, уларҙың килмешәк түгел, тап урындағы булыуын иҫбатлай^[3]^[4]:

«Һәм хәҙер тағы ла бөтә ҡәтғилек менән героик нарт эпосы — ул үҙенсәлекле (ә үҙләштерелмәгән) ижадтың урындағы Кавказ ҡәбиләләренең, боронғо һәм берҙәм кавказ субстраты нигеҙендә үҫешкән туғандаш телдәр йөрөтөүселәренең һөҙөмтәһе булыуы тураһында төп тезисты билдәләп үткем килә. Шуға күрә Төньяҡ һәм Көнбайыш Кавказдың бронза һәм тимер быуаттары сигендә үҙ-ара морфологик яҡын — кобан, Кубань һәм колхида археологик мәҙәниәттәре — булған ошондай райондарында нарт эпосы барлыҡҡа килгән һәм үҫешкән. Улар шулай уҡ бронза быуаты боронғо ҡәрҙәш мәҙәниәттәре нигеҙендә барлыҡҡа килгән һәм үҫешкән».

Төрлө халыҡтар хикәйәттәре

Нарттар тураһында күп һанлы хикәйәләр, шул рәүешле, үҙенсәлекле циклдар барлыҡҡа килтереп, эпостың төп персонаждарының исемдәре тирәләй төркөмләнә. Эпостың һәр милли версияһында теге йәки был циклдар сағыштырмаса күберәк йәки бәләкәйерәк урынды биләй.

Шулай уҡ эпос геройҙарының исемдәрендә айырымлыҡтар бар.


осет.	адыг. / ҡаб.	абхаз. / абаз.	ингуш.	чечен.	ҡарас./ балҡ.
Сосруко (Сослан)	Саусэрыкъо / Сосрыкъуэ	Сасрыква (Сасрыҟәа / Сосрыкъва)	Сеска Солса	Сеска Солса	Сосурукъ
Шатана (Сата́на/Шатана)	Сэтэнай-Гуащэ / Сэтэней-Гуащэ	Саҭанеи Гәашьа / Сатаней-Гваща	Села-Сата (Села Сата)	Села-Сата (Стела Сата)	Сатанай
Батрадз (Батырадз)	Пэтэрэз / Батэрэз	Цәыцә / Батараз	Хамчий Патарз	Хамчий Патриж	Батыраc
Сырдон / Ширдон, Гатаг улы	Батэкъу / Батэкъуэ	Баҭаҟәа / Батакъва	Боткий Ширтка	Батиг Шурда	Шырдан
Ацамаз	Ащамэз / Ащэмэз	Шьамаз / Ащамаз	Ачамаз	Ачамза	Ачемез
Уырызмаг	Озырмэс / Уэзырмэс	- / Уазырмас	Урузман	Орзми	Ёрюзмек
Хамыц	Хъымыщ / Хъымыщ	Хмышь / Хъмыщ	Хамча	Хамчи	Хымыч
Шаууай (Саууай/Шаууай)	Шъэуей / Щэуей	- / Щауей	Киндий Шоа	-	Къарашауай

Шулай уҡ хикәйәттәрҙең һәр версияһында үҙҙәренең, үҙенә башҡа геройҙары бар. Мәҫәлән, адыгтарҙа — Адиюх (Iэдийху / Iэдыиф), Ахомида (Ахуэмыдэ / Ахомыдэ), Бадыноко (Бэдынокъуэ / Шъэбатынокъо); осетиндарҙа — Ахсар, Ахсартаг, Уархаг. Абхаз хикәйәттәрендә Цвицв, Нарджхеу бар. Балҡарҙарҙа һәм ҡарасайҙарҙа — Алауган, Дебет, Джёнгер (Нёгер), Таусо^[5]. Ингуштарҙа — Курюко (Куркъо) , Калой Кант, Бятыр, Нясар, Цок. Чечендарҙа — Пхьармат, Германч

Шулай уҡ нарттар образдарында айырымлыҡтар бар.

Осетиндарҙа

Осетин версияһында нарттар өс фамилияға: Ахсартагката, Бората һәм Алагатаға бүленә. Тәүгеләре — яугирҙәр. Уларҙың нәҫеле бай түгел, ләкин көс-ғәйрәткә эйә. Икенсе ырыу, Бората, Ахсартагката менән даими дошманлаша. Улар бай, ләкин тап улар нарттарҙың һәләк булыуына сәбәпсе була. Алагата нәҫеле эпоста һирәк телгә алына; Алагата — йола буйынса барлыҡ йола (ритуал) предметтарын һаҡлаусы. Рухтарға һәм алиһәләргә арналған бер байрам да уларһыҙ үтмәй.

Жорж Дюмезилдең өс функциялар теорияһына ярашлы, өс ырыу-кастаға был бүленеш боронғо һинд-европалылар йәмғиәтенең социаль төҙөлөшөн сағылдыра, шуға ла ул осетиндарҙа — төбәктәге берҙән-бер һинд-европа халҡында ғына бирелә.

Абхаз-адыг халыҡтарында

Адыг-абхаз версияһында нарт эпосының йөкмәткеһе төрлө булһа ла, унда мөһим урындарҙың береһен Тыуған илде фиҙаҡәр һөйөү темаһы биләй. Тыуған илдең яугир-һаҡсылары тураһында йырҙар йырлайҙар һәм данлайҙар, һәм шуның менән бергә игенселәр, көтөүселәр һәм хеҙмәтсәндәр ҙә хөрмәтләнә һәм дан ҡаҙана Нарттар илендә. Шуға күрә нарттар риүәйәттәрендә тормоштоң матди нигеҙе тулы күләмдә күрһәтелгән. Бынан тыш, эпоста ҡатын-ҡыҙға ихтирамлы мөнәсәбәт, оло һәм кесе быуын тураһында хәстәрлек күреү һәм уны тәрбиәләү кеүек темалар ҙа етерлек тулы бирелгән. Хикәйәттәрҙә үҙҙәренең хеҙмәтенән һәм Тыуған илен һаҡлау хәстәрлегенән азат булғанда — йыйындарҙа үткәрәләр, унда улар джигитовка (егеттәр ярышы), уҡтан атыу, таш ырғытыу, көрәш һәм башҡалар буйынса ғына түгел, бейеү, йырлау, һүҙгә маһирлыҡ һәм зирәклекте һынау буйынса ла ярыштар ойоштора.

Шулай уҡ күп кенә нарт хикәйәттәрендә тимер культы бар һәм тимерҙән эш ҡоралдары бик киң ҡулланыла. Был йәһәттән уның тимер һәм эш ҡоралдары, унан эшләнгән ҡорал менән тулыһынса бәйле булған Тлепша тураһында хикәйәттәр етди миҫал булып тора. Шулай уҡ нарт хикәйәттәрендә айырым урында — ат. Ул һәр нарт геройының айырылмаҫ дуҫы булып тора һәм, геройҙың үҙе кеүек үк, ғәҙәттән тыш көскә һәм мөмкинлектәргә эйә һәм көслө булып сығыш яһай. Эпостағы ат бөтә хайуандар араһында аристократ булараҡ сығыш яһай һәм кеше телендә һөйләшә. Ул хужаһына, уны ҡыйыулыҡҡа һәм дуҫлыҡҡа тоғролоҡҡа һынамайса, ышанмаясаҡ.

Адыг-абхаз халыҡтары риүәйәттәрендә, нарттарҙан алда — «иныждар» (алпамышалар) һәм «испылар» (иргәйелдәр), һәм ҡайһы бер риүәйәттәрҙә уларҙың юлдары киҫешә. Нарттар дәүере мифик-эпик осор булып тора. Нарт эпик мәҙәниәтен йөрөтөүселәр ҡарашы буйынса был осор, нарттарҙың үҙе кеүек үк, ысынбарлыҡта булған. Миҫал өсөн, адыгтарҙың нарттар тураһындағы хикәйәттәре — «нартхэм я лъэхъэнэ» (нарттар заманы) тип телгә алыуҙан башланған.

Нарт эпосының адыг версияларын иң беренсе һәм иң етди йыйыусыларҙың береһе ҡабарҙы кенәзе — Кази Мусабиевич Атажукин була, ул 1864 йылда нарттарҙың тураһында ҡайһы бер хикәйәттәр урынлаштырылған тәүге китабын сығара.

Адыг Нарт эпосы текстары корпусының төп үҙенсәлеге шунда: һаҡланып ҡалған әҫәрҙәрҙең күбеһе шиғри формала теркәлгән. Шул уҡ ваҡытта һәр йырҙың («пшыналъэ») башҡа көйгә оҡшамаған (ноталар теркәлгән), үҙ, көйө бар^[6]. Шулай уҡ әҫәрҙең шиғри формаһы һәр ваҡыт проза әҫәренән өҫтөн булыуы билдәле. Хикәйәтсе шиғри форманы аныҡ ҡына хәтерләмәй, әҫәрҙең сюжетын, ҡатнашыусыларын һәм ваҡиғаларын хәтерендә тотһа, прозаик формала башҡарған.

Балҡарҙарҙа һәм ҡарасайҙарҙа

Ҡарасай һәм балҡар хикәйәттәренә ярашлы, нарттар — ҡурҡыу белмәҫ яугир баһадирҙар, тимерселек эше аллаһы Алтын Дебеттың тоҡомдары. Улар Бөйөк Тейриҙың юғары аллаһы тарафынан билдәле бер маҡсат — ерҙә тәртип урынлаштырыу, алпамышаларҙы (эмеген) һәм аждаһаларҙы (ялмауыҙ) юҡ итеү, донъяны кешеләргә ҡамасаулаған юҡ-барҙан таҙартыу маҡсаты менән булдырылған. Шуға күрә нарттарҙың төп шөғөлө — һуғыш. Әлбиттә, улар төрлө хәшәрәттәр менән генә түгел, башҡа халыҡтар менән дә һуғыша, бер-береһе менән бәрелешә. Тыумыштан яугирҙәр, улар өйҙә оҙаҡ ултыра алмай, яманһыулай, эстәре боша, берәү оран ташлаһын ғына, бөтәһе лә походҡа йәки сапҡынға әҙер тора.

Нарттар 4 затҡа — ырыу башлыҡтары: Аликовтар (Аликлар), Схуртуковтар (Усхуртуклар), Бораевтар (Боралар) һәм Индиевтар (Индийлар) исемдәре буйынса бүленә. Һәр ырыуҙың үҙ баһадирҙары бар. Аликлар нәҫеленә, мәҫәлән, Алтын Дебеттың өлкән улы — Алауған һәм уның улы Ҡарашауай, Усхуртукларға — нарттарҙың башлығы Ерюзмек һәм уның улдары: Сосурук, Сибилчи, Бюрче, Бораевтарға — Бора батыр һәм, бәлки, Созар, Индиевтарға ете ағалы-энеле ҡарай, уларҙың исемдәре аталмаған.

Тышҡы дошмандарға — башҡа халыҡтарға һәм имәнес заттарға ҡаршы көрәштә бөтә нарттар берҙәм сығыш яһай. Әммә уларҙа ырыу-ара дошманлыҡ бар. Ил күләмендә власть һәм өҫтөнлөк өсөн ике ырыу — Аликлар менән Усхуртуклар көрәшә, һәм уларҙың дошманлығы Ҡарашауайҙың Ерюзмек ҡыҙы Агундаға өйләнгәндән һуң ғына туҡтатыла.

Ингуштарҙа һәм чечендарҙа

Хикәйәттәрҙең күбеһе Ингушетияның бейек тау ауылдарында теркәлгән. Уларҙың тәүгеләре 1870-се йылдарҙа ингуш ғалим-этнографы Ч. Э. Ахриев тарафынан нәшер ителә. Нарталар ҡайһы берҙә ике төркөмгә бүленә: ыңғай (һәйбәт, изге, юғары әхлаҡлы) нарттар һәм кире (уҫал, мәкерле) орхустойлылар^[7].

Башлыса, нарттар ҡеүәтле батырҙар итеп һүрәтләнә. Улар — позитив, изге күңелле персонаждар. Ләкин фрагменттарҙа һаҡланған чечен һәм ингуш версияларында башҡаларҙан айырма бар. Нарт геройҙарының исемдәре, нигеҙҙә, ике өлөштән тора, сөнки вайнахтарҙың башта кешенең атаһының исемен, һуңынан үҙенең исемен атау ҡабул ителгән. Мәҫәлән, «Хамчий Патарз» — «Хамчиҙың улы Патарз» тигәнде аңлата.

Боткий Ширтка нарт түгел, ул кәңәшсе һәм аҡыл эйәһе ролендә. Ғүмеренең күп өлөшөн үлеләр донъяһында йәшәй. Йыш ҡына, нарттар менән низағлашҡандан һуң, үлеләр донъяһына китә, ә тегеләре, үҙ сиратында, уның кәңәштәренә һәм күрһәтмәләренә мохтаж булғанлыҡтан, унан ярҙам һорарға мәжбүр була. Боткий Ширтка ер аҫты донъяһынан тирмән алып килгән, уның ярҙамында Села Сата унан ҡайсы, энә, уймаҡ һәм һыра әҙерләү рецепты алып килгән^[8]. Ширтканың образы мәжүси ингуш (вайнах) динендә сағылыш тапҡан. Үҙҙәренә тере туғандары биргән бөтә нәмәне алып бөтөү менән, ингуштар октябрь аҙағында иҫкә алыу йолаһынъ (марс-пхьор) атҡара^[9]^[10]. Села Сата менән дә шундай уҡ хәл. Ул эпос персонажы ғына түгел, ингуш пантеондағы алиһә лә булып тора.

Маго-Ерда ҡибәҙәтханаһы янында Нарт юлбашсыһы Сеска Солсаның ғибәҙәтханаһы урынлашҡан. Риүәйәткә ярашлы, ғибәҙәтхана балҡып торған, төндә уның янында шул тиклем яҡты булған, хатта тегергә мөмкин булған^[11].

Кавказдың башҡа халыҡтарында

Нарттар шулай уҡ Дағстан халыҡтарында һәм рачиндар, свандар, хевсурҙар һ.б. кеүек грузин субэтник төркөмдәрендә лә телгә алына. Уларҙа нарттар фәҡәт әкиәттәрҙә генә осрай. Был ҡөҙрәтле көскә эйә исемһеҙ баһадир-алпамышалар. Дағстан халыҡтарының әкиәттәрендә ғәҙәттә нарт берәү генә түгел, ә ете нарт. Улар урманда, түбәләре күккә терәлгән башняларҙа йәшәй. Уларҙың торлағы тимер ҡойма менән кәртәләнгән.

Эпос геройҙары

Сослан/Сосруко/Сеска Солса/Сасрыква — нарт хикәйәттәренең төп геройҙарының береһе. Бөтә халыҡтарҙа был таштан тыуған нарт. Сосландың Осетин хикәйәттәрендә Сосландың грек мифтарынан Ахилл менән оҡшаш хәле күҙәтелә. Ахилдың йомшаҡ урыны үксәһендә, ҡалған тәненә зыян килтереү мөмкин түгел. О етин Сосланының йомшаҡ урыны — тубығында. Икенһе лә йомшаҡ урындарына һуғыу арҡаһында һәләк булған. Оҡшаш сюжет күп һинд-европа халыҡтарында осрай.

Бала саҡтан был герой ҡыйыулыҡ, көс һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Абхаз версияһында ул йөҙ ағай-эне араһында кесе туған булған, әммә ағаларынан көслөрәк тә, тапҡырыраҡ та булған.

Шулай уҡ Сатана/Сатаней-Гуаша/Сели Сата тураһында цикл да мөһим. Абхаз һәм адыг версияларында ул романтик ҡатын-ҡыҙ, матурлыҡ, аҡыл һәм мәңге шиңмәҫ йәшлек символы. Осетин версияһында ул ергә яҡынайтып күрһәтелә. Осетиндарҙа ул нарттар ырыу башлығы — Урузмагтың ҡатыны, хужабикә, бөтмәҫ-төкәнмәҫ хәйлә ҡора белгән ҡатын-ҡыҙ.

Жорж Дюмезиль трикстер һыҙатлы (комик һәм мәкерле) мәҙәни герой Сырдон образы һәм скандинав Локиһы араһында параллель үткәрә.

Адыг эпосында герой — Бадыноко (Шабатнуко) бар. Бәләкәй сағында уҡ уның героик киләсәге күҙ алдына килгән. Уға түбәндәге бишек йырын көйләгәндәр:

Ты обезглавишь сотни чудовищ,
Сотни сокровищ нартам раздашь.
…Спи моё счастье, храбрый мой львёнок,
Славен и звонок будет твой путь.
Будешь ты светом рода людского,
Здравицы словно скажут тебе.

Бадыноко (Шабатнуко) — эпоста мәжлес менән бейеү яратмаған берҙән-бер герой. Ул былай ти:

Никогда я не стремился
К угощениям богатым,
К песнопениям весёлым.
…доспехи боевые
Я надел для дел высоких:
Мой удел — защита правды.

Иҫкәрмәләр

↑ ^1,0 ^1,1 [ Нартский (Нартовский) эпос] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
↑ Review «John Colarusso. Nart Sagas from the Caucasus: Myths and Legends from the Circassians, Abazas, Abkhaz, and Ubykhs. Princeton University Press. xxiv, 552.», Victor Friedman, University of Toronto Quarterly 74.1 (2004/2005) 390—392
↑ Крупнов, 1969, с. 19—20
↑ Шнирельман В. А. «Быть аланами. Интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке». — Новое Литературное Обозрение, 2006. — С. 134. — 699 с. — ISBN 5-86793-406-3.
↑ Нарты. Героический эпос карачаево-балкарского народа. 2018 йыл 17 ғинуар архивланған.
↑ Гадагатль А. М., Кардангушев З. П., Алиева А. И. «Нарты. Адыгский героический эпос» 1974 г
↑ «В памяти народа нярты являются рыцарями, защитниками слабых, и вот почему они ведут беспрерывную борьбу с орхустойцами, являющимися в народных сказаниях, как люди злые, коварные, завистливые». // «Несколько слов о героях в ингушских сказаниях» [1] 2010 йыл 31 май архивланған.. («Сб. свед. о Кавказ, горцах». Тифлис. 1870 г., т. IV., отд. II, стр. 1 −20.)
↑ Дахкильгов И.А. Ингушский нартский эпос. — Нальчик: Тетраграф, 2012. — ISBN ISBN 978-5-906002-42-6.
↑ Ахриев Ч.Э. Похороны и поминки у горцев // «Сборник сведений о кавказских горцах».. — Тифлис, 1870.
↑ Далгат Б.К. Первобытная религия ингушей и чеченцев. — Москва: Наука, 2004.
↑ Чахкиев Д.Ю. Древности горной Ингушетии. — Назрань: Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003.

Әҙәбиәт

Абаев В. И. Нартовский эпос. — Орджоникидзе, 1945.
Акаба Л. A. Мифология абхазов. — Сухуми, 1976.
Анчек С. Х. Адыгский героический эпос «Нарты»: Этнолингвистические характеристики функционирования. — Краснодар, 2018.
Ахриев Ч. Э. Избранное (рус.). — Назрань, 2000.
Веселовский А. Н., Шишмарёв В. Ф.,. Эпос // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Гаглойти Ю. С. Осетинско-вайнахские нартские параллели // Проблемы этнографии осетин. — Орджоникидзе: Ир, 1989. — С. 135—163.
Гадагатль А. М. Героический эпос «Нарты» адыгских (черкесских) народов. — Майкоп, 1987
Далгат У. Б. Героический эпос чеченцев и ингушей. — М., 1972.
Дебет Златоликий и его друзья. Балкаро-карачаевский нартский эпос (рус.) / Пер. С. Липкина. — Нальчик, 1973.
Джуртубаев М. Ч. Героический эпос о нартах (рус.) // Минги Тау. — 1994. — № 1.
Дюмезиль Ж. Осетинский эпос и мифология (рус.). — М.: Наука, 1976. — 276 с. — (Исследования по фольклору и мифологии Востока).
Дюмезиль Ж. Скифы и нарты. — М., 1990.
Коларуссо Дж. Нартские саги из Кавказа: Мифы и легенды черкесов, абазин, абхазов и убыхов. — Принстонский университет. Нью-Джерси. 2002 (инг.)
Крупнов Е. И. О времени формирования основного ядра нартского эпоса у народов Кавказа // Сказания о нартах — эпос народов Кавказа. Сборник (рус.) / Отв. ред. А. А. Петросян. — М.: Наука, 1969. — С. 15—29. — 548 с. — 2300 экз.
Мальсагов А. О. Нарт-орстхойский эпос вайнахов. — Грозный, 1970.
Нартовский эпос, Известия Северо-Осетинского научно-исследовательского института, т. XI, вып. I, Дзаужикау, 1945
Нарты. Адыгский эпос (рус.) / Отв. ред. А. М. Гутов; Ин-т гуманитарных исслед. Кабардино-Балкарского научного центра РАН. — Нальчик: Тетраграф, 2012. — 1600 экз.
Приключения нарта Сасрыквы и его девяноста девяти братьев. Абхазский народный эпос (рус.) / Сост. Ш. Д. Инал-ипа, К. С. Шакрыл, Б. В. Шинкуба; вступит. ст. Ш. Д. Инал-ипа; пер. с абх. Г. Гулия (проза), В. Солоухина (стихи); Ред. А. Авидзба. Худ. ред. П. Цквитария. Тех. ред. Л. Евменов. Коррект. А. Мхитарян, Ж. Гублиа. — Сухуми: Алашара; Сухумская типография им. Ленина Управления по делам издательств, полиграфии и книжной торговли при Совете Министров Абхазской АССР, 1988. — 260 с. — 50 000 экз.
Салакая Ш. Х. Абхазский нартский эпос. — Тбилиси, 1976.
Сказания о нартах (рус.) // Дарьял : литературно-художественный и общественно-политический журнал. — Владикавказ: РИПП им. Гассиева, 2000.
Шортанов А. Нартский эпос адыгов. (Адыгский героический эпос). — М., 1974.
Хаджиева Т. М. Нартский эпос балкарцев и карачаевцев. // Нарты. Героический эпос балкарцев и карачаевцев 2016 йыл 2 март архивланған. / сост.: Р. А.-К. Ортабаева, Т. М. Хаджиева,А. З. Холаев; вступ. ст., коммент. и глоссарий Т. М. Хаджиевой. М., Наука, 1994. С.8-66.
Халухаев Г. А., Кузнецова А. Б. Ингушский Нартский эпос: структура и место в мировом фольклоре. — М., 2013. — ISBN 978-5-901574-85-0.

Һылтанмалар

[bse-1] 1,0 ^1,1 [ Нартский (Нартовский) эпос] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә

[2] Review «John Colarusso. Nart Sagas from the Caucasus: Myths and Legends from the Circassians, Abazas, Abkhaz, and Ubykhs. Princeton University Press. xxiv, 552.», Victor Friedman, University of Toronto Quarterly 74.1 (2004/2005) 390—392

[Крупнов—1969——19—20-3] Крупнов, 1969, с. 19—20

[4] Шнирельман В. А. «Быть аланами. Интеллектуалы и политика на Северном Кавказе в XX веке». — Новое Литературное Обозрение, 2006. — С. 134. — 699 с. — ISBN 5-86793-406-3.

[5] Нарты. Героический эпос карачаево-балкарского народа. 2018 йыл 17 ғинуар архивланған.

[6] Гадагатль А. М., Кардангушев З. П., Алиева А. И. «Нарты. Адыгский героический эпос» 1974 г

[7] «В памяти народа нярты являются рыцарями, защитниками слабых, и вот почему они ведут беспрерывную борьбу с орхустойцами, являющимися в народных сказаниях, как люди злые, коварные, завистливые». // «Несколько слов о героях в ингушских сказаниях» [1] 2010 йыл 31 май архивланған.. («Сб. свед. о Кавказ, горцах». Тифлис. 1870 г., т. IV., отд. II, стр. 1 −20.)

[8] Дахкильгов И.А. Ингушский нартский эпос. — Нальчик: Тетраграф, 2012. — ISBN ISBN 978-5-906002-42-6.

[9] Ахриев Ч.Э. Похороны и поминки у горцев // «Сборник сведений о кавказских горцах».. — Тифлис, 1870.

[:0-10] Далгат Б.К. Первобытная религия ингушей и чеченцев. — Москва: Наука, 2004.

[11] Чахкиев Д.Ю. Древности горной Ингушетии. — Назрань: Министерство культуры Республики Ингушетия, 2003.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]