Википедия

Мәскәү өлкәһе

(Московская область битенән йүнәлтелде)

Мәскәү өлкәһе (рәсми булмаған исеме Подмосковье) — Рәсәй Федерацияһының Үҙәк федераль округ составына ингән субъект[5], административ үҙәге — Мәскәү ҡалаһы[6]. Башҡарма дәүләт власы органдарының күпселеге Красногорскиҙа урынлашҡан. Халыҡ һаны буйынса, тик Мәскәүҙән генә ҡалышып, федерацияның башҡа субъекттарын да уҙып китә.

Рәсәй Федерацияһы субъекты

Мәскәү өлкәһе

Мәскәү өлкәһе

Административ үҙәк

Мәскәү, Красногорск

Майҙаны

- Барлығы
- һыу өҫтө %

44 379 км²

Халҡы

- Барлығы
- Тығыҙлыҡ

7 133 620 (2014)

Федераль округ

Үҙәк федераль округы

Губернатор

Андрей Юрьевич Воробьёв[1][2][3]

РФ субъекты коды

50, 90, 150, 190, 750

ISO 3166-2 коды

RU

Сәғәт бүлкәте

MSD[d], Европа/Москва[d][4] һәм UTC+3:00[d]

Бүләктәре:

Ленин ордены Ленин ордены Ленин ордены
Мәскәү өлкәһе картаһы

Өлкә Көнсығыш Европа тигеҙлегенең үҙәк өлөшөндә Волга, Ока, Клязьма, Мәскәү йылғалары бассейндарында ята. Тверь, Владимир, Рязань, Тула, Калуга, Смоленск өлкәләре һәм федераль әһәмиәтендәге ҡала Мәскәү биләмәләре менән сиктәш. Шулай уҡ Ярославль өлкәһе менән дә ҙур булмаған сиге бар.

Өлкә, 1708 йылда төҙөлгән Мәскәү губернаһы бөтөрөлгәндән һуң, 1929 йылда ойошторола. РСФСР-ҙың административ-территориаль бүленеше берәмектәрен берләштергән ваҡытта ойошторолған Үҙәк сәнәғәт өлкәһе составына инә, ә 1929 йылдың 3 июнендә Мәскәү өлкәһе тип үҙгәртелә[7].

Өлкә өлкә буйһоноуындағы 52 ҡаланан (административ территориялары менән), ҡала тибындағы 3 ҡасабанан (административ территориялары менән) һәм 5 ябыҡ административ-территориаль берәмектән тора. Муниципаль бүленеш буйынса 60 ҡала округынан тора.

Өлкәнең исеме Мәскәүҙән алынған. Әммә Мәскәү Рәсәй Федерацияһының айырым субъекты булып тора һәм төбәк составына инмәй. Өлкәнең дәүләт власы органдары Мәскәү ҡалаһы һәм Мәскәү өлкәһе территорияһында урынлашҡан[8]. 2007 йылда башҡарма власть органдарының күпселеге Красногорск ҡалаһында урынлашҡан Мәскәү өлкәһенең яңы Хөкүмәт йортона күсерелә[9].

Физик-географик характеристика

үҙгәртергә

Географик урынлашыуы

үҙгәртергә

Мәскәү өлкәһе Рәсәй Федерацияһының Үҙәк федераль округында, Көнсығыш Европа (Рус) тигеҙлегенең үҙәк өлөшөндә, Волга, Ока, Клязьма, Мәскәү йылғалары бассейнында урынлашҡан. Өлкә төньяҡтан көньяҡҡа табан — 310, көнбайыштан көнсығышҡа 340 саҡрымға һуҙыла[10].

Рельефы

үҙгәртергә
 
Мәскәү яны пейзажы. Кукуруз яланы

Мәскәү өлкәһе рельефы башлыса тигеҙ; Көнбайыш өлөшөн убалы ҡалҡыулыҡтар (бейеклеге 160 м ашыу), көнсығыш өлөшөн уйһыулыҡтар биләй[10].

Хәҙерге заманда рельеф формалашыу процесы эрозия менән бәйле, ҡалған экзоген процестар (карст, ишелмә, эол) икенсел әһәмиәткә эйә[11][12]. Мәскәү өлкәһенең бөтә көнбайышын һәм төньяғын тиерлек Мәскәү ҡалҡыулығы биләй. Күлдең тигеҙлеге сиктәрендә боҙлоҡ сығышлы (Нерский, Круглое, Долгое) күлдәр бар[13]. Был ҡалҡыулыҡтан төньяҡтараҡ яҫы һәм һаҙлыҡлы Үрге Волга уйһыулығы урынлашҡан, уның бейеклеге 150 метрҙан артыҡ түгел; үҙ эсенә Шошинский һәм Дубна уйһыулығы инә (бейеклеге 120 м-ҙан кәмерәк)[14][10][15].

Өлкәнең көньяғында Мәскәүҙәге «Тёплый Стан» метро станцияһы янында (бигерәк тә көньяҡ өлөшөндә) йылға үҙәндәре һәм яҫы йылғалар араһында бейеклеге (255 м) булған Москварецк-Ока тигеҙлеге һуҙыла; уның сиктәрендә рельефтың карст формалары осрай[16]. Һуңғылары айырыуса Серпухов районында таралған[10]. Өлкәнең ситке көньяғында, Ока аръяғында Урта урыҫ ҡалҡыулығының төньяҡ армыттары ярайһы уҡ юғары (200 м ашыу, иң ҙур бейеклеге 238 м). Был Ока аръяғы эрозия яҫы таулығы һәм Заосетра эрозия тигеҙлеге[10][17].

Климаты

үҙгәртергә

Мәскәү өлкәһенең климаты — уртаса континенталь (Алисов буйынса), йәй уртаса континенталь дымлы, миҙгелдәр сиге аныҡ; йәй йылы, ҡыш уртаса һалҡын. Көнсығыш һәм көньяҡ-көнсығыш райондарҙа климаттың континенталлеге юғары, был ҡышын иң түбән һәм йәйен юғарыраҡ температурала сағыла. Өлкәнең алыҫ көнсығышындағы Черусти ауылы рәсми булмаған рәүештә Мәскәү эргәһендә «һыуыҡ плюсы» тип һанала, ғинуарҙа уртаса температура — 13 °C[18]. Метеорологик күҙәтеүҙәр тарихында иң түбән температура Наро-Фоминскиҙа: −54 °C[19], ә иң юғары температура +39,7 °C 2010 йылдың йәйендә Коломнала теркәлә[20].

Уртаса тәүлек температураһы 0 °C-тан түбән булған осор 120—135 көн дауам итә, ноябрь уртаһынан башлана һәм март аҙағында тамамлана. Төбәктә уртаса йыллыҡ температура 3,5 градустан 5,8 °C тиклем тәшкил итә. Иң һалҡын ай — ғинуар (төбәктең көнбайышында уртаса температура −9 °C, көнсығышта −12 °C). Арктик һауа килеп етһә, ҡаты һыуыҡтар була (−25 °C түбән), ҡыш дауамында ул 30 көнгә тиклем дауам итә (әммә ғәҙәттә һыуыҡ осорҙар күпкә ҡыҫҡараҡ); ҡайһы бер йылдарҙа һыуыҡтар −45 °C етә (иң түбән абсолют минималь температура Наро-Фоминскиҙа теркәлгән −54 °C[19][21]. Йәй көнө арктик һауаның үтеп инһә, һауа торошо аяҙ, болотһоҙ, йылы була. Антициклон оҙаҡ тотҡарланған осраҡта ер өҫтө ныҡ йылына, һәм һауа температураһының юғары булыуы көслө ҡоролоҡ, урман һәм торф янғындары башланыуға сәбәпсе була (мәҫәлән, 2010 йылда)[22])[23]. Йәй көнө шулай уҡ тропик һауа массаларының көньяҡтан үтеп инеүе ихтимал. Ғөмүмән, йәйҙең характеры йылдан-йыл үҙгәрергә мөмкин: юғары циклон әүҙемлеге ваҡытында йәй һалҡын һәм дымлы була, тотороҡло антициклондар ваҡытында (арктик һәм тропик) — ҡоро һәм эҫе була[24].

Тәүе ҡар ғәҙәттә ноябрь айында яуа, апрель уртаһына (ҡайһы берҙә иртәрәк, март аҙағында) тиклем ята[25], 135—153 көн дауам итә[5]. Ғәҙәттә ноябрь аҙағында ҡар ята; ҡар япмаһының бейеклеге — 25 — 50 см; уның иң бейек нөктәһе — өлкәнең көнсығышында, Орехов-Зуев һәм Шатура районында, иң түбәне — көнбайышта (Волоколамск янында) һәм көньяҡта (Оканың көньяғында)[26]. Тупраҡ 75 см, һирәкләп 150 см тиклем тәрәнлеккә туңа[5].

Иң йылы ай — июль (төньяҡ-көнбайышта — 18 һәм көньяҡ-көнсығышта — 20 градус). Яуым-төшөмдөң уртаса йыллыҡ миҡдары 500—700 мм, төньяҡ-көнбайыш райондары — иң дымлыһы, көньяҡ-көнсығыш райондары — ҡорораҡ[25].

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 9 10 19 29 35 37 40 40 33 25 15 10 40
Уртаса максимум, °C −7 −5 1 11 18 22 24 22 16 8 0 −4 9,0
Уртаса температура, °C −10 −9 −4 6 13 17 19 16 11 4 −2 −8 5,0
Уртаса минимум, °C −13 −13 −9 1 8 11 14 10 7 0 −5 −12 1,0
Абсолют минимум, °C −54 −45 −35 −22 −9 −4 0 −3 −10 −20 −33 −40 −54
Яуым-төшөм нормаһы, мм 52 41 35 37 51 80 85 82 68 71 54 51 713
Сығанаҡ: Погода и Климат

Гидрография

үҙгәртергә
 
Дубна йылғаһы урта ағымында

Мәскәү өлкәһендә яҡынса 2000 йылға бар, шуларҙың 300-ҙән ашыуының оҙонлоғо 10 км-ҙан ашыу[5]. Мәскәү өлкәһенең бөтә йылғалары Волга бассейнына ҡарай (Волга өлкә территорияһы буйлап Тверь өлкәһе менән сигендә ҙур булмаған участкала аға). Мәскәү өлкәһе йылғаларының ауышлығы ҙур түгел (бер километрға бер нисә сантиметр), үҙәндәр йыш ҡына киң, ярҙары — асимметрик (ҡағиҙә булараҡ, уң яр текә, ә һул яры тигеҙ, террасалы). Йылғалар башлыса ҡар һыуы менән туйына, ә йәйге һәм айырыуса ҡышҡы осорҙарҙа улар тулыһынса тиерлек ер аҫты һыуҙарынан туҡланыуға күсә[24].

Бөтә йылғаларҙа ла тыныс ағымлы. Ташҡын апрель — май айҙарында (33—60 көн) була. Йәйен Мәскәү өлкәһе йылғаларында һыу кимәле түбән һәм йәйен һәм көҙөн оҙайлы ямғыр яуғанда ғына арта. Өлкә йылғаларында боҙ ноябрь аҙағынан апрель уртаһына тиклем ята (103—144 көн). Бары тик Волга, Ока һәм Мәскәү йылғаларында ғына суднолар йөрөй ала[24][27][28].

Райондың көнсығыш һәм төньяҡ-көнсығыш райондарын, шул иҫәптән Мещераның байтаҡ өлөшөн, Оканың төп ҡушылдыҡтарының береһе булған һәм Мәскәү өлкәһе сиктәрендә барлыҡҡа килгән Клязма ҡушылдыҡтары һуғара[29].

Мәскәү өлкәһенең төньяҡ өлөшөн Мәскәү каналы киҫеп үтә, ул Икшин, Клязма, Пялов һәм Пестов һыуһаҡлағыстары аша үтә. Мәскәү йылғаһы бассейнында шулай уҡ Озернинский, Можай, Истра һәм Руза һыуһаҡлағыстары төҙөлгән, улар Мәскәү һәм Мәскәү өлкәһен эсәр һыу менән тәьмин итә[30][29]. Район территорияһында 1 меңдән ашыу быуа бар[5].

  •  
    Мәскәү өлкәһе пейзажы
  •  
    Дубна йылғаһы
  •  
    Ҡарағай урманы, Кратов янында
  •  
    Клязьма янындағы ялан
  •  
    Шиҡылдыҡ йәки көйәҙ һандуғас — Мәскәү өлкәһе орнитофаунаһы вәкиле

Власть органдары

үҙгәртергә

Мәскәү өлкәһендә дәүләт власын Мәскәү өлкәһенең дәүләт власы органдары, шулай уҡ федераль судтар һәм дәүләт власының федераль башҡарма органдары тормошҡа ашыра. Мәскәү өлкәһенең дәүләт власы органдары Мәскәүҙә һәм Красногорскиҙа урынлашҡан[8].

Мәскәү өлкәһенең дәүләт власы органдары һәм вазифалы кешеләре:

  • Мәскәү өлкә думаһы — дәүләт власының закондар сығарыусы (вәкиллекле) органы, (1993 йылдың 12 декабрендә ойошторола) — 50 депутат; Депутаттарҙың вәкәләтлек мөҙҙәте — 5 йыл[8]. Дума бинаһы Красногорскиҙа, Төҙөүселәр бульвары, 7 адресы буйынса урынлашҡан[31].
  • Мәскәү өлкәһе губернаторы — юғары вазифалы кеше; Губернаторҙың вәкәләтлек мөҙҙәте — 5 йыл[8]. Өлкә халҡы тарафынан Мәскәү өлкәһе Уставына һәм федераль законға ярашлы һайлана.[32].
    • Мәскәү өлкәһенең вице-губернаторҙары. Улар губернатор тарафынан өлкә Думаһы менән килешеп губернатор вәкәләттәре мөҙҙәтенә тәғәйенләнә.
  • Мәскәү өлкәһе Хөкүмәте — башҡарма дәүләт власының юғары, даими, коллегиаль органы. Дәүләт власының үҙәк башҡарма органдары — министрлыҡтарҙың 17-һе Мәскәү өлкәһендә[33]. Хөкүмәт бинаһы Красногорск ҡала биләмәһе территорияһында урынлашҡан[34]. Губернатор Хөкүмәт рәйесе булып тора[35].

Мәскәү өлкәһе Хөкүмәте министрҙары Мәскәү өлкәһе губернаторы тарафынан тәғәйенләнә, Бер нисә министр Мәскәү өлкә думаһы менән кәңәшләшеп тәғәйенләнә. Мәскәү өлкәһе Хөкүмәтенең вәкәләттәре, бурыстары, функциялары һәм компетенцияһы Мәскәү өлкәһе Уставы, Мәскәү өлкәһе «Мәскәү өлкәһе Хөкүмәте тураһында» Законы, шулай уҡ Мәскәү өлкәһенең башҡа закондары менән билдәләнә[8].

Иҫкәрмәләр

үҙгәртергә
  1. ↑ На выборах губернатора Подмосковья Воробьев получил 78,9% голосов
  2. ↑ Выборы губернатора Московской области 08.09.2013. Центральная избирательная комиссия Российской Федерации. Дата обращения: 24 декабрь 2013. 2013 йыл 25 декабрь архивланған.
  3. ↑ Инаугурация Андрея Воробьева пройдет 14 сентября
  4. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 БРЭ, 2020
  6. ↑ Обзор законодательства. www.uirz.ru. Дата обращения: 14 март 2019. Архивировано 28 февраль 2019 года.
  7. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 70—93
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Устав Московской области (недоступная ссылка — история). Интернет-портал Московской области. Дата обращения: 19 март 2013. Архивировано 16 август 2012 года.
  9. ↑ Правительство Подмосковья провело первое заседание в новом здании в Красногорске. Интернет-портал Московской области (3 октябрь 2007). Дата обращения: 17 март 2013. Архивировано из оригинала 13 июнь 2013 года.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 10,3 10,4 Колосова Н. Н., Чурилова Е. А. Физическая карта // Атлас Московской области. — М.: Просвещение, 2004. — С. 6—7. — ISBN 5-93684-029-8.
  11. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 29
  12. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 31—39
  13. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 31—32
  14. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 28—29
  15. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 30—31
  16. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 34
  17. ↑ Вагнер: Геология, рельеф и полезные ископаемые, 2003, с. 36
  18. ↑ Морозный удар по Черусти. Gismeteo.ru (8 сентябрь 2010). Дата обращения: 17 август 2012. Архивировано из оригинала 11 ноябрь 2010 года.
  19. ↑ 19,0 19,1 Атлас Московской области (климатическая карта). // ГУГК СССР, 1976. Архивировано 26 декабрь 2013 года.
  20. ↑ Московское лето-2010 стало самым жарким в истории. Побито 22 рекорда (недоступная ссылка — история). vmoskve.eu (8 сентябрь 2010). Дата обращения: 17 август 2012. Архивировано 18 август 2012 года.
  21. ↑ Архив погоды по городам России. Геоинформационная система «Метеоизмерения онлайн». Дата обращения: 17 август 2012. Архивировано 18 август 2012 года.
  22. ↑ Климатический монитор. Погода и климат. Дата обращения: 17 август 2012. Архивировано 15 август 2012 года.
  23. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 30
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 35
  25. ↑ 25,0 25,1 Колосова Н. Н., Чурилова Е. А. Климатические карты // Атлас Московской области. — М.: Просвещение, 2004. — С. 12—13. — ISBN 5-93684-029-8.
  26. ↑ Колосова Н. Н., Чурилова Е. А. Высота снежного покрова // Атлас Московской области. — М.: Просвещение, 2004. — С. 12. — ISBN 5-93684-029-8.
  27. ↑ Колосова Н. Н., Чурилова Е. А. Транспорт // Атлас Московской области. — М.: Просвещение, 2004. — С. 36—37. — ISBN 5-93684-029-8.
  28. ↑ Вагнер, Клевкова: Реки Московского региона, 2003, с. 10
  29. ↑ 29,0 29,1 Колосова Н. Н., Чурилова Е. А. Речные бассейны // Атлас Московской области. — М.: Просвещение, 2004. — С. 10. — ISBN 5-93684-029-8.
  30. ↑ Российская Федерация: Центральная Россия, 1970, с. 35—38
  31. ↑ Главная страница. www.mosoblduma.ru. Дата обращения: 24 май 2022. Архивировано 25 май 2022 года.
  32. ↑ Федеральный закон от 11 декабря 2004 г. № 159-ФЗ. Дата обращения: 19 март 2013. Архивировано 16 август 2012 года.
  33. ↑ ПРАВИТЕЛЬСТВО МОСКОВСКОЙ ОБЛАСТИ 2020 йыл 17 октябрь архивланған.
  34. ↑ Контакты. Интернет-портал Московской области. Дата обращения: 19 март 2013. Архивировано из оригинала 15 март 2013 года.
  35. ↑ ПРАВИТЕЛЬСТВО МОСКОВСКОЙ ОБЛАСТИ 2020 йыл 17 октябрь архивланған.

Һылтанмалар

үҙгәртергә
  Портал «Московская область»
  Московская область Викиһүҙлектә
  Категория:Московская область Викикитапханала
  Мәскәү өлкәһе Викимилектә
  Мәскәү өлкәһе Викияңылыҡтарҙа
  Мәскәү өлкәһе Викигид
  Проект «Московская область»
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Мәскәү_өлкәһе&oldid=1276512» битенән алынған