Англияла революция: өлгөләр араһындағы айырма
Эстәлек юйылған Эстәлек өҫтәлгән
Үҙгәртеү аңлатмаһы юҡ |
|||
1 юл:
XVII быуат аҙағында Европала Англия парламентлы монархия
== Англия революция алдынан ==
[[Файл:James I of England by Daniel Mytens.jpg|thumb|left|Яков I Английский]]
XVI быуат Англия өсөн бик уңышлы тамамланған: сәнәғәт үҫешкән, диңгеҙ сауҙаһы сәскә атҡан.
Пуритандар араһында яңы дворяндар, бай сауҙагәрҙәр, оҫталар, мануфактура хужалары, хәлле крәҫтиәндәрҙән күп вәкилдәр булған. Был кешеләр аҡса ҡәҙерен белгән. Сиркәү йыйымдары ябай халыҡты ла йонсотҡан. Халыҡ: «Беҙгә осһоҙораҡ сиркәү кәрәк»,
== Пуритандар этикаһы һәм йәшәү рәүеше ==
Тышҡы донъя ғына түгел, ә үҙ көсөнә ышана башлаған, яҡшылыҡ
== Революцияның сәбәптәре ==
Йылдар үткән, Яков I-нең тик үҙе генә идара итергә ынтылыуы сәбәпле, уның менән парламент араһында ҡапма-ҡаршылыҡ көсәйгәндән-көсәйгән. Уның иҡтисади сәйәсәте лә: иҫке цех системаһын яҡлауы, ирекле баҙар закондарын боҙоп, айырым кешеләргә һәм компанияларға айырым тауарҙарҙы етештереүгә һәм һатыуға өҫтөнлөклө хоҡуҡты һатыуы ризаһыҙлыҡ тыуҙырған. Англикан сиркәүен яҡлаған һәм пуритандарҙы эҙәрлекләгән королдең дини сәйәсәте парламентҡа оҡшамаған. Яков I епископ вазифаһын бөтөрөүҙән баш тартҡан. Ул: «Епископтар юҡ икән
Яков I-нең тышҡы сәйәсәте лә ризаһыҙлыҡ тыуҙырған. Колониялар яулап алыуҙа католик Испания Англия менән ярышҡан. Англия йәмғиәте королдән Испанияға ҡаршы көрәш башлауҙы көткән, ә король 10 йыл буйына уның менән килешергә ынтылған.
Өҫтәүенә король һарайында һәм чиновниктар араһында ҡаҙна талауҙың һәм ришүәт алыуҙарҙың киң таралыуы инглиздәрҙең нәфрәтен тыуҙырған. Королдән башлап мировой судьяға тиклем
== Карл I. Тормош үҙгәрештәр зарурлығын талап итә ==
[[Файл:King Charles I after original by van Dyck.jpg|thumb|right|Карл I]]
1625 йылда Яков I вафат булған. Уның вариҫы
Илдә Карл I-нең үҙенең генә идара итеү режимы урынлашҡан. Ләкин парламент рөхсәтенән башҡа король яңы һалымдар индерә алмаған. Ул, урта быуаттарҙа йән башынан алынған иҫке түләм-дәрҙе яңынан тергеҙеп, аҡса тупларға тырышһа ла, хатта тыныс йылдарҙа ла был етерлек булмаған.
== Революция башланыуы
1640 йыл башланыуға ҡаҙнала аҡса бөткән, ә был ваҡытта Англия епископтары Шотландияла англикан сиркәүе өлгөһөндә ғибәҙәт ҡылыуҙы көсләп таға башлағандар һәм Шотландия Анг-лияға ҡаршы һуғыш башлаған, һуғыш күп аҡса талап иткән, Карл 1-гә парламент саҡырырға тура килгән. Ул Оҙайлы парламент исеме менән тарихҡа ингән, сөнки уның эшмәкәрлеге 12 йылға һуҙылған. Был ваҡиға революцияның башланыуы булған да инде.
Депутаттарының күбеһе пуритандарҙан торған парламент байтаҡ мөһим реформалар үткәргән: хөр фекерлеләрҙе эҙәрләүсе ғәҙәттән тыш яуыз король судтарын бөтөргән; епископ цензураһын һәм полицияны тыйған; общиналар палатаһын тик уның үҙенең ризалығы буйынса ғына таратып булыуы тураһындағы закон ҡабул иткән; һалымдар индереү хоҡуғы парламентҡа бирелгән; парламент өс йылға бер тапҡырҙан да һирәгерәк саҡырылырға тейеш булмаған һ. б.
Юл 32 ⟶ 33:
Оҙайлы парламент реформалары абсолютизмға ҡаршы йүнәлтелгән, король власы закон һәм парламент тарафынан сикләнгән.
Ләкин Карл I парламент менән килешергә теләмәгән. 1642 йылдың ғинуарында уның фетнәсел парламент юлбашсыларын ҡулға алырға тырышыуы уңышһыҙ тамамланғас
== Король менән парламент араһында граждандар һуғышы ==
[[Файл:English civil war map 1642 to 1645.JPG|thumb|right|Карта территорий под контролем парламентариев (зелёный) и роялистов (красный)]]
1642 йылдың авгусы аҙағында кисен Карл I Ноттингемдағы замок ҡыйығында король байрағын (штандартын) күтәргән. Был королдең үҙенең вассалдарын йөкләмәләрен үтәргә саҡырыуҙы аңлатҡан. Барабан ҡаҡҡандар, торба тауыштары яңғыраған һәм ҙур булмаған халыҡ төркөмө йыйылған. Кешеләр кәпәстәрен күккә сөйөп, хуплау һүҙҙәрен ҡысҡырғандар: «Йәшәһен Карл I!» «Йомро башлылар»ҙы аҫырға!
Бер аҙнанан байраҡты ел осороп алып киткән, быны насарға юрағандар. Англия үҙ-ара дошманлашҡан ике лагерға: король яҡлы «кавалерҙар»ға
Артта ҡалған төньяҡ һәм көнбайыш графлыҡтар «Алла өсөн, король Карл өсөн!» тигән өндәмә яҙылған король байрағы аҫтына баҫҡан. Иҡтисади яҡтан үҫешкәнерәк көньяҡ-көнсығыш парламент яҡлы булған.
Юл 47 ⟶ 48:
[[Файл:Cooper, Oliver Cromwell.jpg|thumb|left|Оливер Кромвель]]
Оливер Кромвель пуритан ҡағиҙәләренә буйһоноп йәшәгән ауыл дворяндары ғаиләһендә тыуған. Улар буш ваҡыттарын сиркәүгә йөрөүгә һәм Тәүрат уҡыуға арнаған. Йәш Кромвель Лондонда хоҡуҡ ғилемен өйрәнгән, унан тыуған яғына ҡайтып, хужалыҡ менән шөғөлләнә башлаған. 1628 йыл уның яҙмышын ҡырҡа үҙгәрткән
1642 йылдың сентябрендә Оливер Кромвель уның яҡлылар араһынан үҙҙәре теләп килгән 60 һыбайлынан торған отрядты етәкләгән. Ваҡыт үтеү менән был төркөмдән киң танылыу алған, «тимер ҡабырғалылар» тип йөрөтөлгән атлы отряд төҙөлгән. Кромвель һалдаттары көслө ихтыярлы, яҡшы өйрәтелгән булыуҙары менән айырылып торған. Улар яңы армияның төп өлөшөн тәшкил иткән. 1643 йыл аҙағына Кромвелдең кавалерияһы 1100-ҙән ашыу ҡылыстан торған, һуғышҡа инер алдынан Кромвель һәр саҡ доға уҡыған, шунан һуң былай тиер булған: «Аллаға ышан, ләкин дарыңды ҡоро тот». Уның һалдаттарының бөтәһе лә тиерлек пуритандар булған. Улар доғалар көйләп һуғышҡа ингән
''*
''*
Был армияны генерал-лейтенант дәрәжәһен алған Оливер Кромвель (1599—1658) төҙөгән.
Составына Кромвель кавалерияһы ла ингән парламент армияһы 1645 йылдың 14 июнендә Нейзби ауылы
алышта король армияһын ҡыйратҡан. Карл I, ә уның артынан армияһы ла, ҡасҡан. Дошмандың бөтә артиллерияһы һәм һуғыш кәрәк-яраҡтары, шулай уҡ королдең йәшерен хаттары еңеүселәр ҡулына эләккән. Был хаттарҙан Карл 1-нен ирланд католиктарынан һәм Франция короленән парламентҡа ҡаршы һуғышыу өсөн ярҙам һорарға ниәтләнеүе билдәле булған. Король, сит кеше кейеменә кейенеп, йәшерен рәүештә Шотландияға ҡасҡан.
== Парламент реформалары ==
«Кавалерҙар» армияһын тар-мар итеү күбеһенсә уртасыл пуритандарҙан торған парламентҡа мөһим үҙгәрештәр үткәреү мөмкинлеген биргән: ер биләүсе дворяндар ер өсөн король файҙаһына түләүҙән азат ителгән. Хәҙер ер уларҙың тулы милке тип иғлан ителгән. Сауҙагәрҙәргә сауҙа итеү өсөн рөхсәтте һатып алыу кәрәк булмаған. Сиркәү парламентҡа буйһондоролған, ә королдең, уның яҡлыларҙың, епископтарҙың ерҙәре тартып алынған. Ләкин крәҫтиәндәргә ер бирелмәгән, улар ерҙән элеккесә ваҡытлыса ғына файҙалана алғандар, уларҙың ер хужалары файҙаһына йөкләмәләре лә һаҡланған.
Парламент Карл I менән ярашырға ынтылған
Нейзби янындағы алышта еңелгәндән һуң Карл I шотландтар лагерында оҙаҡ ҡалмаған
Шул уҡ ваҡытта армия һалдаттары «
Хөкөм 1649 йылдың 20 ғинуарында башланған. Ҡара күлдәк кейгән Карл I ун ике һалдаттан торған һаҡ аҫтында был судтың законлы түгеллеген күрһәтергә тырышып, эшләпәһен һалмаған. Ул үҙен бик эре тотҡан һәм ярашыуға барырға теләмәгән.
Юл 78 ⟶ 79:
1649 йылдың 17 мартындағы парламент акты менән король власы «халыҡ өсөн кәрәкһеҙ, ауыр һәм ҡурҡыныс» тип табылған һәм юҡҡа сығарылған. Ике көндән лордтар палатаһы ла шундай уҡ яҙмышҡа тарыған.
1649 йылдың 19 майында Англия республика тип иғлан ителгән. Бай сауҙагәрҙәр, эшҡыуарҙар һәм яңы дворяндар власҡа килгән. Закондар сығарыу власы тулыһынса ағзалары үҙҙәрен
Король менән парламент араһындағы граждандар һуғышы пуритандарҙың еңеүе менән тамамланған. Карл I язалап үлтерелгән, Англияла абсолютизм бөтөрөлгән. Парламент илде республика тип иғлан иткән.
Юл 85 ⟶ 86:
[[Категория:
[[Категория:Бөйөк Британиялағы революциялар]]
[[Категория:Граждандар һуғыштары]]
|