Мате

Мáте, матэ, па­ра­гвай­ сәйе — напиток из высушенных и измельчённых листьев Парагвай падубаһының киптерелгән һәм ваҡланған япраҡтарынан әҙерләнгән эсемлек. Көньяҡ Америка илдәрендә: Аргентина, Парагвай, Уругвай һәм Бразилияның көньяҡ төбәгендә ул киң ҡулланыла.

Мате эсемлеген һәм уны эскәндә ҡулланыу өсөн эшләнгән махсус һауыт — калебасела мате эсемлеге

Мате оказывает тонизирующее действие на центральную нервную систему за счёт содержанияСоставына кофеин булыу сәбәпле, мате үҙәк нервы системаһы тонусын күтәрә, падуба япраҡтарында кофеин миҡдиры 0,7—2,0 процент, ә 100 грамм әҙер эсемлектә 30—60 мг тәшкил итә.

Тарихы

Кевропа кешеләре Көньяк Америкаға аяҡ баҫҡанға тиклем был континенттың ерле халҡы Парана и Парагвай йылғалары бассейндарында ҡырағай килеш үҫеп ултырған матены ҡуллана. XVII быуатта Междуречьела (Аргентина) иезуиттар Парагвай падубаһын үҙҙәре сәсеп үҫтерә башлай, һәм ошо шөғөл XVIII быуат аҙағына тиклем дауам итә, шуға ла был эсемлекте «иезуит сәйе» тип тә атайҙар). Аҙаҡ мате әҙерләү онотолоп тора. XIX быуат аҙағында — XX быуат башында мате сәйен әҙерләү ҡайтанан тергеҙелә. Тап ошо хәл Аргентинаға Бразияның көньяҡ райондарынан күбеһенсә поляктар һәм немецтарҙан торған күскенселәрҙе килтерә.

Исеме

«Мате» — испан һүҙе, ул кечуан телендәге mati, һүҙенән килеп сыҡҡан һәм эсемлек ҡойоу өсөн ҡабаҡтан эшләнгән һыйымды (шешә формаһындағы) аңлата. Эсемлек әҙерләү өсөн йыйылған падуб япраҡтары испанса «ерба мате» (исп. yerba mate) була, тәржемәһе — «мате үләне». Урыҫса әйтелештә баҫым «мате» һүҙенең аҙаҡҡы ижегенә, ә испанса әйтелештә тәүге ижегенә төшә.

Әҙерләү

Матены ттрадицион ысул менән әҙерләү һәм ҡулланыу түбәндәгесә: теләһә ниндәй һауыт-һабаның (сынаяҡ, көрөшкә, стакан) өстән ике өлөшөнә еткәнсе мате үләнен һалалар. Уға фильтрлы көпшәне (бомбиль) батырып ҡуялар һәм көпшә батырылған урынға 15 градусҡа тиклем йылытылған һыуҙы бер ни ҡәҙәр ҡоялар. Һыу, үлән ҡатламы аша үтеп, ундағы матдәне иретә. Шунда уҡ эсемлекте ҡуллана башларға мөмкин. Эскән ваҡытта бер нисә тапҡыр һыу өҫтәп алырға була.

Шулай уҡ ҡара

• Терере — һыуыҡ мате, йәки парагвайса мате.
• Кудин — киң япраҡлы падуб япраҡтарынан әҙерләнгән ҡытай эсемлеге.

Әҙәбиәт

• Буданцев Л.Ю. Семейство падубовые (Aquifoliaceae) // Жизнь растений (в 6 т.). Том 5. Часть 2: Цветковые растения / Под ред. А.Л. Тахтаджяна. — М.: Просвещение, 1981. — С. 313. — 511 с.
• Пименова Р.А. Аргентина : Экономико-географическая характеристика. — М.: Мысль, 1974. — С. 121—122, 223. — 239 с.
• Ершова Е.А. Мате, или 33 удовольствия // Феномен удовольствия в культуре. Материалы международного научного форума. 6-9 апреля 2004 г / Сурова Е.Э. — СПб.: Центр изучения культуры, 2004. — С. 186—189. — 389 с.

Энциклопедик мәҡәләләр

• Матэ // Большая российская энциклопедия. Том 19. — М., 2011. — С. 392.
• Мате // Большая советская энциклопедия. Том 15. — 3-е изд. — М., 1974. — С. 467.